Словы – гэта мэты. Прапануем вашай увазе сем яе значных вершаў са зборнікаў 1960-70-х гадоў.
Гэта словы амерыканскай паэткі, феміністкі, актывісткі Эдрыен Рыч (1929-2012) з эсэ “Калі мы, мёртвыя, прачнемся”, якое я спадзяюся аднойчы перакласці. Эсэ было напісанае ў 1971 годзе, але, падаецца, для беларускай літаратуры яно дагэтуль не страціла актуальнасць. У сваёй творчасці Рыч раскрывала вобраз такой жанчыны: адукаванай, моцнай, актыўнай і творчай, а яшчэ жанчыны, якая любіць, разумее і кахае жанчыну.
Для MAKEOUT я пераклала сем яе значных вершаў са зборнікаў 1960-70-х гадоў. У гэты час Эдрыен Рыч толькі пачынае знаходзіць сваю непаўторную новую мову, каб апісаць досвед амерыканскай жанчыны-паэткі-лесбіянкі, але яе голас ужо гучыць выразна і смела.
Высотнік на даху
(The Roofwalker)
Для Дэніз Левертаў
На няскончаныя дамы
ступае ноч. Будаўнікі
стаяць на даху. Ціха
пасля малаткоў,
талі абвіслі вяла.
Волаты, высотнікі на даху,
ідуць па насціле, цемра
вось-вось абрынецца
ім на галовы. Неба
напялася ветразем,
і іх павялічаныя сілуэты –
цені на агністай палубе.
Адчуваю сябе, як яны:
безабаронная, большая
за жыццё, і мушу ўпасці.
А ці варта яно таго – пакласці
з неймавернымі высілкамі –
дах, пад якім жыць не ў стане?
Усе гэтыя капіркі,
закрыццё прабелаў
у вымярэннях, падлікі?
Жыццё, якое я не выбірала,
выбрала мяне і нават
мой інструмент не для таго,
што рабіць мушу.
Я голая, цёмная,
голы чалавек
што уцякае дахамі,
а мог бы й неяк іначай –
сядзець пры лямпе
ля крэмавых шпалераў
і чытаць – не абыякава —
пра голага чалавека,
што ўцякае дахамі.
- 1961 -
Дрэвы
(The Trees)
Дрэвы з хаты перасяляюцца ў лес
лес, што пуставаў усе гэтыя дні
птушцы не сесці там
мурашу не стаіцца
сонцу не схаваць свае ногі ў цень
лес, што пуставаў усе гэтыя ночы
напоўняць да раніцы дрэвы.
Цэлую ноч карані
прабіваюцца з-пад маснічын
на верандзе.
Лісце выцягваецца да шыбаў
парасткі сціскаюцца ад натугі
скурчаныя галіны шоргаюць па страсе
быццам толькі што выпісаныя пацыенты
крочаць паўашалела
да бальнічных дзвярэй.
Сяджу ў хаце, дзверы раскрытыя на веранду
пішу даўгія лісты
у якіх амаль не згадваю
пра сыход лесу з дому.
Ноч асвяжае, поўня блішчыць
ў яшчэ адкрытым небе.
Водары лісцяў і мхоў
яшчэ далятаюць, як галасы, у пакоі.
А ў галаве поўна шэптаў
што назаўтра сціхнуць.
Чуеш? Б’юцца шыбы.
Дрэвы, пагойдваючыся, рушаць
у ноч. Вятры ляцяць ім насустрач.
Поўня разбілася, быццам люстэрка,
і аскепкі цяпер зіхацяць у кароне
найвышэйшага дуба.
- 1963 -
Мне сніцца, я смерць Арфея
(I Dream I’m the Death of Orpheus)
Паспешна іду праз палосы святла і цемры
пад аркадай.
Я жанчына на піку жыцця, з паўнамоцтвамі
жорстка абмежаванымі
ўладамі, чые твары я бачу рэдка.
Я жанчына на піку жыцця
і вязу мёртвага паэта ў чорным Ролс-Ройсе
па прасторах сутоння і церняў.
Жанчына з місіяй
што -- выкананая літаральна -- яе не кране.
Жанчына з вытрымкай пантэры
жанчына з сувязямі сярод Анёлаў Пекла
жанчына з адчуваннем сваіх паўнамоцтваў
ў той самы момант калі карыстацца імі не варта
жанчына што паклялася ў разважнасці
што бачыць праз гэты бедлам, праз агонь і дым
гэтых падземных вулак
яе мёртвы паэт вучыцца хадзіць спінай наперад насуперак ветру
з няправільнага боку люстэрка.
- 1968 -
Планетарый
(Planetarium)
З думкамі пра Караліну Гершэль (1750-1848)
астранома, сястру Ўільяма; і іншых.
Жанчына ў форме пачвары
пачвара ў форме жанчыны
на небе іх шмат
жанчына “у снезе
між генератараў і прыладаў
ці вымяраючы зямлю”
за свае 98 гадоў адкрывае
8 камет
яна паддавалася месяцу
як і мы
ўздымаючыся ў начное неба
на выпуклых спінах лінзаў
Галактыкі жанчын – там
нясуць кару за апантанасць
рэбры стынуць
у гэтых сусветах розуму
Вока,
“развітае, пільнае і абсалютна дакладнае”
пад шалёнымі скляпеннямі Уранаборга
сутыкаецца з НОВАЙ
светлавы імпульс выбухае
з ядра
калі жыццё вылятае з нас
Ціха Брагэ шэпча надосталь
“Толькі б не падалося, што жыў я дарма”
Тое, што бачым, мы бачым
а бачыць – гэта змяняць
святло якое ссушае гару
але чалавека шкадуе
Сэрцабіццё пульсара
сэрца выбіваецца з сіл у маім целе
Радыёімпульсы
мчаць з сузор’я Цяльца
Я адчуваю ўдары Я стаю
Я ўсё жыццё стаю проста на шляху
артылерыі сігналаў самай дакладна
перададзенай самай неперакладальнай
мовы сусвету Я галактычнае воблака
такое глыбокае такое закручанае што
промень святла можа імкнуць праз мяне
15 гадоў з канца ў канец І
імкне Я прылада ў форме жанчыны
якая спрабуе перакласці пульсацыі
ў вобразы для суцяшэння цела
і пераўтварэння розуму.
- 1968 -
Чужаніца
(The Stranger)
Гляджу, як глядзела раней, проста ўглыб
вуліцы, што вядзе да ракі
іду па рэках бульвараў
адчуваю дрыжанне пячор пад асфальтам
назіраю як запальваюць на вежах агні
іду, як хадзіла раней
як мужчына і як жанчына, у горадзе
ад гневу відзежаў мой пагляд яснее
й дасканалае пачуццё шкадобы
распускаецца з гэтага гневу
калі я ўвайду ў пакой з рэзкага імглістага святла
і пачую іх размову на мёртвай мове
калі яны спытаюцца хто я
толькі і змагу адказаць
што я андрагін
я існы розум які вы не здольныя апісаць
сваёй мёртвай мовай
страчаны назоўнік, дзеяслоў жывы
толькі ў інфінітыве
літары майго імя напісаныя пад векамі
немаўляці
- 1972 -
Ныраючы да абломкаў
(Diving into the Wreck)
Спачатку я прачытала кнігу міфаў,
уставіла стужку ў здымач
і праверыўшы ці вострае лязо ў нажа,
надзела
вадалазны бронекасцюм з чорнай гумы
нязграбныя ласты
цяжкую й нязручную маску.
Я мушу зрабіць гэта
не як Кусто са сваёй
нястомнай камандай
на борце залітай сонцам шхуны
а зусім адна.
Вось лесвіца.
Лесвіца тут заўсёды
бяскрыўдна вісіць
ля самага борта шхуны.
Мы ведаем для чаго яна
мы што ёй карысталіся.
Для іншых
гэта кавалак вяроўкі
нейкі марскі рыштунак.
Іду ўніз.
Па перакладзінах і ціха
мяне накрывае кісларод
блакітны бляск
светлыя атамы
чалавечага паветра.
Іду ўніз.
Ласты замінаюць мне,
паўзу па лесвіцы быццам інсекта,
і няма тут нікога
хто скажа мне калі пачнецца
акіян.
Спачатаку паветра блакітнае,
потым сінее затым зелянее і робіцца
чорным мне чарнее ўваччу і ўсё ж
маска мацнейшая
яна з сілай пампуе кроў
мора – гэта пра іншае
мора не залежыць ад сілы
я мушу сама навучыцца
ператвараць сваё цела без прымусу
ў частку глыбіняў.
А зараз – так лёгка забыцца
для чаго я прыйшла
між мноства насельнікаў што жылі
тут заўжды
махаючы зубчастымі веерамі
у рыфах
і яшчэ
тут унізе мне дыхаецца іначай.
Я прыйшла агледзець абломкі.
Словы – гэта мэты.
Словы – гэта мапы.
Я прыйшла ўбачыць зробленую шкоду
і скарбы што ацалелі.
Я памалу праводжу ліхтаром
па краі нечага
нашмат больш даўгавечнага
чым рыбы ці водарасці.
вось для чаго я прыйшла: абломкі а не гісторыя абломкаў
рэч сама па сабе а не яе міф
твар тапельца назаўсёды звернуты
да сонца
рэальнасць шкоды
раз’едзенай соллю і разгайданай да лядашчай красы
рэбры трагедыі
што агортваюць
іх пэўнасць між цьмяных прывідаў.
Вось тое месца.
І я ў ім – русалка цёмныя валасы
ліюцца чорным, вадзянік у брані свайго цела.
Мы моўчкі кружляем
вакол абломкаў
ныраем у трум.
Я гэта яна: я гэта ён.
наш твар тапельца спіць расплюшчыўшы вочы
нашы грудзі яшчэ адчуваюць цяжар
наша срэбра, медзь і бронза ляжаць
ледзь заўважна ў бочках
напаўразбітыя і кінутыя гніць
мы напаўзламаныя інструменты
што некалі трымалі курс
загубленае вадой дрэва
брудны компас
Мы ёсць, я ёсць, ты ёсць тым
хто праз маладушша ці смеласць
пракладае нам шлях
назад да гэтага месца
узяўшы нож, здымач
і кнігу міфаў
у якой
няма нашых імёнаў.
- 1972 -
Будучым імігрантам да ўвагі
(Prospective Immigrants Please Note)
Ты або
ўвойдзеш у гэтыя
дзверы, або не.
Калі ты ўвойдзеш,
то заўжды рызыкуеш
запомніць сваё імя.
Рэчы глядзяць двухсэнсоўна,
ты мусіш азірнуцца
і даць ім адбыцца.
Калі не ўвойдзеш
то можаш
пражыць някепска
захаваць свае погляды
утрымаць свае пазіцыі
памерці адважна
але многае цябе аслепіць,
многае цябе ўнікне,
і хто ведае, якой цаной?
Самі дзверы
нічога не абяцаюць.
Гэта проста дзверы.
- 1962 -
Ілюстрацыі Sara Andreasson
