У пачатку лютага нас чакае выхад фемінісцкага нумару часопіса "ПрайдзіCвет". Каманда стваральніц расказала MAKEOUT пра тое, як і чаму паўстала ідэя нумару, падзялілася сваімі спадзяваннямі і ўражаннямі ад падрыхтоўкі.
Таня Сяцко: Ганна, Юля, раскажыце, калі ласка, як усё пачыналася. Як атрымалася, што шаснаццаты нумар часопіса «ПрайдзіСвет» звяртаецца да фемінізму і гендарнай праблематыкі?
Юля Цімафеева: З гэтай ідэяй да мяне прыйшла Аня. У дадзены прамежак часу я, можна сказаць, неафіт — чытаю, разбіраюся, напісала магістарскую па гэтай тэме, таму горача падтрымала Аню. Сама нават не наважвалася прапанаваць такое ў «ПрайдзіCвет», бо думала, што гэта цікава толькі мне.
Ганна Янкута: Я наважылася прапанаваць гэтую тэму, таму што, па-першае, мне гэта таксама цікава, а па-другое, я бачу, што тэма запатрабаваная. Мне здаецца, што ёсць сэнс яе падымаць, яна выклікае бурныя водгукі. Хочацца гэтую дыскусію працягваць. Паўплывала яшчэ і тое, што я летась трапіла ў фемінісцкі летнік.
ЮЦ: Трэба дадаць, што нумар, прысвечаны жанчынам у літаратуры, у «ПрайдзіСвета» ўжо выходзіў, але тады мы яшчэ не зусім усведамлялі, што гэта за тэма, як з ёю працаваць. Зараз у нечым гэта будзе праца над памылкамі.
«Мне падаецца, да нас яшчэ не дайшла і другая хваля фемінізму, не гаворачы ўжо пра трэцюю, таму важна казаць пра жанчын у літаратуры. Гэта тое, што нас з Аняй цікавіць»
Ганна Янкута,
рэдактарка і аўтарка «ПрайдзіСвета»
рэдактарка і аўтарка «ПрайдзіСвета»
Мне здаецца, гэта не зусім праца над памылкамі. Пры тым, што мы не мелі ніякага ўяўлення ні пра фемінізм, ні пра жаночыя даследаванні, калі рабілі той нумар («Выкраданне Еўропы»), усё ж нашай мэтай было паказаць разнастайнасць жаночай творчасці. Мне здаецца, мы тады нават не задумваліся пра фемінізм як такі. Нас тады цікавілі проста жанчыны ў літаратуры. Мы не называлі гэта словам «фемінізм». Атрымліваецца, што ў нас у нумарах (альбо калі ўвогуле ўзяць курс літаратуры) бальшыня імёнаў будзе мужчынская. Я вучылася на філалагічным факультэце — калі ў цябе курс «Гісторыя замежнай літаратуры», альбо рускай, альбо беларускай, ты чытаеш «мужчынскую» літаратуру. Так склалася, што ў нашых нумарах была такая ж сітуацыя, таму мы вырашылі прысвяціць адзін нумар аўтаркам-жанчынам. Мне здаецца, тады быў закладзены фундамент да таго, што мы робім цяпер.
© Вокладка №5-6: Выкраданне Еўропы
ЮЦ: У той нумар я перакладала жанчын, якія ў ЗША лічыліся не тое што першымі феміністкамі, але іх папярэдніцамі. Кейт Шапэн, Шарлота Пэркінс Гілман з яе «Жоўтымі шпалерамі». Яны ўжо тады паказвалі ў сваіх творах імкненне жанчыны да свабоды, вызвалення, паказвалі гэтую няроўнасць.
ТС: А як вам здаецца, чаму фемінісцкі нумар з’явіўся менавіта цяпер, ні раней, ні пазней? Што змянілася ў грамадстве альбо ў вашым жыцці?
ГЯ: Магчыма, гэта толькі для мяне змянілася, але за апошні год у Мінску было досыць шмат розных лекцыяў, дыскусій, звязаных з фемінізмам, два гады таму з’явіўся MAKEOUT, які актыўна падымае гэтыя тэмы і трымае іх у полі ўвагі. Ёсць запатрабаванне гэтай тэмы.
Юля Цімафеева, рэдактарка і ўкладальніца фемінісцкага нумару
Пагаджуся з Аняй. Думаю, у грамадстве наспела патрэба. З’яўляюцца артыкулы, дыскусіі, можа, носячы спарадычны характар. Летась таксама прайшла выстава Людмілы Русавай і дыскусія пра фемінізм, якую ты, Таня, мадэравала. Але для мяне гэта і прыватная гісторыя. Я вучылася ў магістратуры, даследавала творчасць амерыканскай паэткі, эсэісткі, феміністкі Эдрыэн Рыч. Таксама вельмі шмат чытала па гэтай тэме. Спадзяюся, наступны год таксама пройдзе пад знакам фемінізму, таму што грамадства пачало задумвацца. Можа быць, другая хваля нас усё-такі накрые.ГЯ: Адразу паралельна з трэцяй і ўсімі астатнімі.
ТС: А што вы скажаце пра само беларускае літаратурнае поле — наколькі яно камфортнае ў гендарным плане?
ГЯ: Мне як чытачцы сучаснай беларускай літаратуры не вельмі камфортна — не хапае жаночага погляду, жаночых даследаванняў і нават адэкватных і цікавых жаночых вобразаў. Маё эсэ для нумару якраз будзе датычыць гэтых праблем. У 2015 годзе я была ў журы прэміі Гедройца, і мне давялося прачытаць усе празаічныя кнігі, якія выйшлі ў 2014-м. У мяне склалася ўражанне, што гэтыя кнігі вельмі «мужчынскія». Тады я села і палічыла, колькі жанчын было ўвогуле намінавана, колькі кніг было напісана жанчынамі за мінулыя гады. Выявілася, што працэнт вельмі нізкі, у самы ўраджайны год — чвэрць. Я вырашыла прыгледзецца да гэтых кніг уважлівей. Увогуле ўсё, што мы цяпер маем у літаратуры, — гэта мужчынская версія рэчаіснасці, гісторыі, стасункаў. Мэта майго тэксту — паказаць аднабаковасць рэпрэзентацыі свету. Пакуль у літаратуру не прыходзяць творцы-жанчыны, мы не ведаем, што думаюць, адчуваюць жанчыны, як ставяцца да тых ці іншых падзей. Вось гэтыя пытанні я падымаю ў сваім тэксце.
«Вельмі мала жаночага досведу ў літаратуры апісана. Да таго ж часам жанчыны пішуць творы, падаючы іх з пазіцыі мужчыны, т.б. галоўныя героі ў іх мужчыны. Я спадзяюся, што сваім нумарам мы зможам заахвоціць жанчын расказваць пра сябе»
ЮЦ: Так, беларускае літаратурнае поле спрэс «зааранае» мужчынамі. З аднаго боку, гэта звязана з тым, што ў нас значна менш жанчын-пісьменніц, чым мужчын. Некалькі гадоў таму Саюз беларускіх пісьменнікаў праводзіў дыскусіі, падчас якіх рабіліся спробы пагаварыць пра тое, як жывецца жанчынам у беларускай літаратуры. І выказвалася думка, што сярод літаратурных пачаткоўцаў хлопцаў і дзяўчат прыкладна пароўну, а можа, дзяўчат нават болей. Яны выдаюць сваю першую кнігу, хутчэй за ўсё гэта кніга паэзіі, а пасля заціхаюць. Бо, прыкладам, выходзяць замуж, нараджаюць дзяцей, пачынаюць займацца «сур’ёзным» і «сапраўдным».
Творчасць для жанчыны — не самы ўхвальны з боку грамадскасці занятак. У нас і на дзяржаўным узроўні папулярызуецца вобраз зусім не жанчыны-творцы, а максімум спартоўкі, хаця і на тым дзякуй. Акрамя таленту для творчасці патрэбныя воля і вера ў сябе. Але ў школьнай праграме, прынамсі па беларускай літаратуры, жанчын — вобмаль.У нашым нумары будзе артыкул выкладчыцы беларускай літаратуры Марыны Казлоўскай аб тым, што з 159 гадзін літаратуры ў старэйшых класах толькі 3 прысвечаныя жанчынам. На сценах кабінетаў літаратуры вучні і вучаніцы бачаць адных барадатых мужоў. Я нядаўна пачала заўважаць лічбу ў 10 працэнтаў. Напрыклад, 10 працэнтаў жанчын з’яўляецца ў паэтычнай анталогіі. Пантэон у нас ёсць — напрыклад, 10 аўтараў, і сярод іх адна Цётка. Нядаўна Альгерд Бахарэвіч, пісьменнік і мой муж, чытаў кніжку «Жанчыны ў нацысцкай Германіі» і знайшоў там тую ж лічбу. Калі нацысты прыйшлі да ўлады, яны ўвялі квоты ва ўніверсітэтах — габрэям можна было 1,5 адсотка, жанчынам — 10.
ТС: А наколькі проста гэтыя пытанні можна абмяркоўваць з калегамі-мужчынамі? Ці ёсць месца для фемінісцкай праблематыкі?
ЮЦ: Я думаю, гэта залежыць, з аднаго боку, ад пакалення, да якога належыць мужчына, а з другога — да ступені яго развіцця, калі можна так сказаць. У кагосьці гэта знаходзіць водгук, а ў кагосьці толькі ўсмешку, накшталт «усё нармальна, вы ж атрымалі выбарчае права, жэншчыны, супакойцеся».
ТС: А з жанчынамі, дарэчы, як?
ЮЦ: З жанчынамі, думаю, тое самае. Гэтая тэматыка насамрэч толькі пачынае абмяркоўвацца ў літаратурных колах. Цяпер Алена Казлова на сайце Радыё «Свабода» пачала друкаваць свае артыкулы. І мы бачым, з якім непаразуменнем яна там сутыкаецца.
ГЯ: Калі меркаваць па нейкіх дыскусіях, то часам гучыць нешта кшталту «ну вось, і цябе памералі феміністкі». Калі з’яўляецца фемінісцкая крытыка альбо проста жанчыны пішуць, што тое ці іншае некарэктнае, распаўсюджаная рэакцыя сярод мужчын — паставіцца несур’ёзна, аджартавацца.
ТС: А з якімі рэакцыямі вы сутыкаліся падчас падрыхтоўкі нумару?
ГЯ: З досыць пазітыўнымі. Магчыма, гэта звязана з тым, што большасць нашага калектыву жаночая. Ніякіх непаразуменняў не было, проста нехта кажа, што возьме ўдзел, хтосьці вельмі заняты, таму адмаўляецца. Але я думаю, што пэўныя непаразуменні пачнуцца, калі нумар выйдзе. Мне здаецца, ён будзе мець розгалас. І я ўжо трошкі рыхтуюся, што крытыкі таксама будзе шмат.
ЮЦ: Мне б, канечне, хацелася, каб гэты нумар стаў у першую чаргу адкрыццём для жанчын. Не так цікава, што будуць думаць пра яго мужчыны. Я хачу, каб беларускія пісьменніцы, перакладчыцы крыху задумаліся, пераасэнсавалі сваю ролю ў літаратурным працэсе, каб зрабіліся больш упэўненымі ў сабе.
«У мяне няма мэты змяніць увесь свет, але хачу паўплываць на тое, што думаюць беларускія жанчыны»
ТС: Як вы ўвогуле разумееце фемінізм? Я маю на ўвазе не слоўнікавае азначэнне, а моманты, важныя асабіста для вас.
ЮЦ: Мне вельмі цікавыя ўзаемаадносіны жанчыны, мовы і літаратуры. Якое месца літаратура займае ў жыцці жанчыны? Якое месца можа займаць жанчына ў літаратуры? Для мяне гэта асабістыя пытанні, і я хачу, каб яны сталі асабістымі для іншых. Гэта асэнсаванне таго, што ты можаш рабіць з мовай, што яна можа рабіць з табой. Вось гэты фемінісцкі аспект мне цікавы. А таксама пісаць як хочаш, шукаць свой голас.
ГЯ: Я магу сказаць, што тэарэтычна ведаю нашмат меней, чым Юля. Асабіста для мяне цяпер важная прадстаўленасць, каб пазіцыі, меркаванні жанчынаў і мужчын былі прадстаўленыя пароўну.
А яшчэ мне вельмі цікавыя жаночыя гісторыі, гісторыі «маленькіх людзей», якія ніколі не гучалі раней, прыватныя гісторыі жанчын. Калі ўсё гэта выходзіць у свет, то мае шанец падтрымаць людзей, што жывуць цяпер. Часткова гэта падобна да таго, што робіць Святлана Алексіевіч. Я досыць часта распытваю сваіх сваякоў, сяброў, старэйшых знаёмых, як праходзіла іх жыццё. Як праходзіла жыццё жанчын, пра якіх мы ніколі не даведаемся?Гэтыя гісторыі, калі іх расказваць, нададуць новы кшталт нашаму жыццю. Таму мне вельмі цікавы матэрыял Віктара Жыбуля і Аксаны Данільчык — як жылі жанчыны-пісьменніцы, як пісалі? [матэрыял выйдзе ў шаснаццатым нумары часопіса «ПрайдзіСвет» — рэд.] У нас ніхто гэта не вывучае. Па вялікім рахунку, мне хочацца, каб выходзіла болей кніг пра тое, як жылі жанчыны ў іншыя часы. Гэта мая прыватная цікавасць у сферы фемінізму.
ТС: Дарэчы, пра згаданую Алексіевіч: як вам здаецца, як яе перамога паўплывае на стаўленне да жанчыны ў літаратуры?
ГЯ: Я лічу, вельмі добра, што першы беларускі «Нобель» атрымала жанчына. Нягледзячы на спрэчкі, што ідуць вакол яе імені і творчасці, важна, што жанчына-пісьменніца можа дабіцца прызнання і высокай ацэнкі, быць на слыху. Цяпер ёсць цудоўны аргумент, якім можна лёгка і бязбольна асадзіць любога, хто пачне плявузгаць пра жаночыя літаратурныя здольнасці.
ЮЦ: Алексіевіч шукае мноства галасоў, гэты сыход ад цэнтралізацыі — вельмі важная рыса яе творчасці. Ці паўплывае? Натуральна. Гэта адзіны наш нобелеўскі лаўрэат. Цяпер яе нельга ігнараваць.
© Вокладка №13: Прывід аўтара
ТС: А што вы скажаце пра салідарнасць датычна фемінісцкіх пытанняў у літаратурным полі?
Апошнім часам заўважнымі сталі пэўныя дзеянні накшталт абмеркавання рэпартажу з адкрыцця «Галіяфаў», дзе зніклі ўсе здымкі з жанчынамі-выступоўцамі, альбо згаданы вышэй блог на «Свабодзе».ГЯ: Абедзве гэтыя пазіцыі звязаныя з Аленай Казловай, гэта была яе прыватная ініцыятыва. Юля таксама пачала пісаць пра гэта. Аднак, на жаль, нельга сказаць, што мы маем справу з салідарнасцю. Проста ёсць некалькі людзей, якія падымаюць гэтыя пытанні — адсюль і розгалас.
ЮЦ: Пра шырокую салідарнасць у жаночым літаратурным полі нельга гаварыць, але ў многім цяперашняе нашае жыццё праходзіць у інтэрнэце. Існуе шэраг фемінісцкіх суполак — адкрытых, закрытых, сакрэтных, — дзе ўдзельніцы і ўдзельнікі абмяркоўваюць, дзеляцца спасылкамі, дапамагаюць адно аднаму. Але казаць пра салідарнасць пакуль не выпадае.
ТС: А чаго не хапае, каб яна з’явілася?
ГЯ: Мне здаецца, калі былі б нейкія эфектыўныя механізмы, мы б імі ўсе даўно скарысталіся. Важна, каб гэтыя пытанні наогул гучалі, каб былі дыскусіі, каб на іх прыходзілі новыя людзі і пачыналі думаць. Каб былі матэрыялы не толькі ў спецыялізаваных суполках, але і на старонках «Савецкай Беларусі». Не махровыя, а сучасныя, напісаныя зразумелай для ўсіх мовай артыкулы. Нават калі ў той жа «Нашай Ніве» будзе адэкватна напісаны матэрыял, мне здаецца, гэта таксама будзе мець значэнне. Трэба, каб у публічнай прасторы гэтыя пытанні падымаліся, падымаліся па-рознаму, каб усё гэта гучала і было на слыху.
ЮЦ: Я думаю, не толькі нейкія артыкулы, матэрыялы, але і мастацкія творы таксама. Мастацтва таксама мусіць гаварыць пра гэта.
ГЯ: Так, творы, дзе жаночыя персанажы галоўныя і вартыя ўвагі. Таксама дзіцячая і падлеткавая літаратура, каб былі ўзоры для пераймання для дзяцей і не толькі для дзяцей. Мастацкія творы — гэта вельмі важна. Я не магу згадаць, што за апошні год было напісана, дзе расказваецца не пра жыццё, не пра Беларусь, а пра тое, як жанчыны жывуць у Беларусі, пра іх прыватны досвед.
Не ведаю, ці мусяць і ці могуць мужчыны пісаць фемінісцкія раманы, але калі яны хаця б пачнуць ствараць адэкватныя вобразы жанчын у кнігах, гэта таксама будзе важна.
«Я ў сваім артыкуле таксама гэтую тэму крыху закрану. Бывае, раскрыеш кнігу — і жах прабірае. Вобразы жанчын, што транслююцца з большасці кніг, такія жудасныя»
ТС: А раз на тое пайшло, парайце якую-небудзь кнігу, якую варта было б прачытаць.
ЮЦ: У свой час вельмі вялікі ўплыў на мяне зрабіла Вірджынія Вулф з раманамі «Арланда» і «Хвалі». А кніга, што мяне нядаўна закранула, — гэта біяграфія, ці хутчэй метабіяграфія, Сільвіі Плат «The Silent Woman» аўтарства Джэнэт Малкальм. Гэта кніга пра тое, як ствараўся вобраз Сільвіі Плат у розных біяграфіях, яе легенда. Аўтарка спрабуе разабрацца, што праўда, што не, наколькі можна верыць біёграфам, бо часам яны больш расказваюць пра сябе, чым пра аб’ект свайго даследавання. Гэтую кнігу я знайшла ў фінскай букіністычнай кнігарні з пазнакамі. Папярэдняя чытачка ўвесь час спрачаецца з аўтаркай, лаецца на палях, а ў канцы яшчэ і дае сваё падсумаванне па-фінску.
ГЯ: Я цяпер чытаю кнігу польскай журналісткі Малгажаты Шэйнэрт «Насыпаць горы». Гэта рэпартаж-эсэ, гісторыі пра Палессе, пра тое, што там адбывалася ў 20-я — 30-я гады, якія людзі жылі там тады і цяпер. Малгажата Шэйнэрт — выдатная апавядальніца, яна прасочвае лёсы мужчын і жанчын, якія пакінулі ў гісторыі не так і шмат слядоў. Мне здаецца, гэта добры прыклад таго, што мне хацелася б бачыць па-беларуску.
Таня Сецко для MAKEOUT
