Панікоўка — адна з сацыяльных з’яваў, што мелі месца ў 90-х — пачатку нулявых: тусоўка адбывалася ў Аляксандраўскім скверы і на пляцоўцы перад Домам афіцэраў. Пра значэнне Панікоўкі для горада і яе палітычны патэнцыял размаўляюць Наста Манцэвіч і Мікалай Анціпаў — часопіс Мэйкаўт; Андрэй Карпека і Нікіта Патапенка — Мінская урбаністычная платформа.
Андрэй Карпека: На маю думку, стартаваць можам з вызначэння таго, што ўяўляла сабой Панікоўка. У нас ёсць два відавочцы: адзін — праз інтэрв’ю, другі — асабіста. Пачнем?
Никита Потапенко: Середина 90-х — то время, в которое я застал Паниковку как место неформальной тусовки, — это конец эпохи большого советского неформального движения. И люди, населявшие тогдашний сквер, – по сути, пена той большой волны.
В 90-е рваные джинсы и длинные волосы перестали быть политическим заявлением и серьезным общественным вызовом. На смену системным хиппи и панкам пришли подростки в маечках.Они же, в свою очередь, ушли с улицы частично из-за того, что городское пространство начало планомерно зачищаться властью, частично из-за того, что основные функции уличной тусовки — общение, обмен информацией — взял на себя интернет. Но в 1993-95 гг. те, кто причислял себя к «неформалам», еще осознавали себя частью какой-то особенной общности и были достаточно многочисленны, чтобы подобрать под себя заметный кусок городского пространства.
Мікалай Анціпаў: Калі я правільна зразумеў, Панікоўка была тым месцам свабоды, дзе ўсе збіраліся, у тым ліку туды прыходзіла ЛГБТК-супольнасць. Але, паколькі апошняя не была часовай з’явай, яна там і замацавалася. Тыя ж, для каго гэта было проста хобі, былі там некаторы прамежак часу: прыходзілі і сыходзілі, а вось ЛГБТК засталіся.
Никита: Да, можно предположить, что Паниковка была своего рода автономной зоной внутри города, проплешиной на равномерной официальной городской ткани. Для тех, кто ощущал себя отличным от большинства, это был своего рода островок безопасности, комфорта. И, возможно, среди прочих «иных» там тусовались, в том числе, и представители ЛГБТ. Неформальная тусовка в итоге рассасывается сама собой, а ЛГБТ некоторое время остаются. По сути ЛГБТ-тусовка продлила жизнь Паниковки еще лет на пять. Хипповская «система» сошла на нет, уступив «теме» обжитое и символически «заряженное» место.
Наста Манцэвіч: Наколькі я ведаю, некаторы час гэтыя дзве «Панікоўкі» суіснавалі побач.
Я размаўляла з людзьмі, прадстаўнікамі ЛГБТК-супольнасці, якія распавядалі пра часы, калі Панікоўка была ў самім скверы. Яны казалі, што была група-ЛГБТ, якая тусавалася ў скверы сярод іншых нефармалаў.Атрымліваецца, пасля знікнення той Панікоўкі засталіся толькі прадстаўнікі ЛГБТК-кам’юніці, якія перамясціліся ўжо да «СаюзАнлайна».
Никита: Если погуглить «гей-места» Сан-Франциско, Кёльна, Амстердама, найдёшь площадки для интимных встреч, знакомств — гей-плешки, условно говоря. Паниковка, очевидно, таким местом не являлась? По воспоминаниям людей из ваших интервью это, скорее, был такой спонтанно возникший на улице комьюнити-центр для ЛГБТ.
Наста: Так, на Панікоўцы акурат адбывася жыццё кам’юніці. Яна не была проста месцам, куды прыходзілі пазнаёміцца ці знайсці сабе партнёра на ноч (хаця і гэта — у тым ліку). Людзі на Панікоўцы ведалі адзін аднаго, некаторыя прыходзілі туды кожны дзень. На гэтым месцы ствараліся досыць трывалыя сувязі між асобамі. Шмат хто кажа (у розных фармулёўках), што прыходзілі туды, каб «знайсці сябе», зразумець болей пра сябе, пра сваю сэксуальнасць.
Мікалай: Гэта было падобна да калектыўнай псіхалагічнай дапамогі.
Памятаю размову пра Панікоўку са сваёй калегай. Яна так і сказала: «Не патрэбныя нам былі ні арганізацыі, ні псіхолагі, мы самі сабе дапамагалі знутры».Наста: Ёсць яшчэ цікавы момант з пакаленнямі. Наколькі я магу судзіць, ва ўсёй гэтай тусоўцы было вельмі шмат рыторыкі пра сапраўднасць. Прадстаўнікі ЛГБТ-Панікоўкі 2001-2003 гг. казалі пра «несапраўднасць» новага пакалення, называлі яго фальшывым: «Мы ніколі не верылі, што яны насамрэч, ад усяго сэрца туды ходзяць. І ў Паніку вераць, і Паніку любяць».
Андрэй: Тут, мне падаецца, гаворка ідзе акурат пра нарматыўнасць, яе канструяванне ў гэтых супольнасцях — як то альтэрнатыўная альбо ЛГБТК.
Ідэя ў тым, што гэтыя супольнасці заснаваныя на ўключэнні новых індывідаў, але таксама і на выключэнні. Бо, каб «трымаць» месца, неабходна нейкім чынам захоўваць яго бяспеку, абараняць ад тых, хто можа неяк пашкодзіць, пераблытаць яго сэнс.Калі месца створана для таго, каб выпіць піва, паразмаўляць, а прыходзяць людзі, якія карыстаюцца ім не па назначэнні — ці норма гэта? Такім чынам, якая нарматыўнасць канструявалася тады на Панікоўцы? Мне падаецца, у інтэрв’ю былі нейкія адказы на гэтае пытанне.
Наста: Так, на Панікоўцы была свая іерархія і свае правілы, пра гэта ўзгадваюць яе наведнікі. Быў на Паніцы свой «дрэс-код» і «фэйс-кантроль». Я, праўда, не ведаю, наколькі ён быў жорсткім і прынцыповым. Людзі, якія не траплялі пад гэтыя правілы, усё адно маглі быць на Панікоўцы, але ставіліся да іх насцярожана.
Адна з дзяўчын распавядала гісторыю, як яна прыйшла на Паніку. У дзяўчыны былі даўгія валасы, і яна адчувала, што яе не ўспрымаюць усур’ёз, не звяртаюць увагі… Тады дзяўчына пастрыглася і пачала паводзіць сябе адпаведна таму, як, на яе думку, трэба сябе паводзіць на Паніцы. Што цікава, яна апісвае гэта як вопыт, праз які важна было прайсці: прымерыць, паспрабаваць розныя ролі, каб урэшце стаць сабой.
Андрэй: У мінулы раз ты ўзгадвала такую фразу «нюхать шторы»*, якая адсылае нас да супярэчнасці паміж вуліцай і памяшканнем. Тут ужо ідзе выключэнне паводле іншага прынцыпу: знаходзішся ты ў публічнай сферы або ў прыватнай прасторы. Пытанне: чаму гэтыя людзі выключаліся? Ім не хапала таго адчування пратэсту, якое згубіла напрыканцы альтэрнатыўная (першая) хваля? Ці была ўвогуле пратэстнасць, калі там знаходзілася ЛГБТК-супольнасць?
Наста: Я асабіста туды вельмі рэдка заходзіла, а ў тыя разы, калі там бывала, у мяне не было адчування пратэсту. Некаторыя казалі, што менавіта гэта і прываблівала іх ў Панікоўцы:
«там не было так званага ЛГБТ-руху, не было вясёлкавых сцягоў і лозунгаў «Давайце змагацца за правы ЛГБТ!», а было жыццё кам’юніці такое, як яно ёсць»
Пры гэтым я чула і меркаванні, што менавіта Панікоўка дала глебу для стварэння ЛГБТ-руху ў Беларусі. Напрыклад, калі пачалі стварацца першыя арганізацыі, суполкі і г.д., яны ўсе, па-сутнасці, выліліся з Панікоўкі. Хтосьці пачаў арганізоўваць вечарыны, хтосьці заснаваў арганізацыю. Гэта рабілі тыя людзі, якія спачатку хадзілі на Панікоўку.
Андрэй: А я лічу, што сама Панікоўка — гэта і ёсць палітычнае выказванне.
Наста: Вось гэта і цікава. Выхад на Панікоўку шмат хто апісваў як выхад у «вялікі свет». Але што значыць «вялікі свет»? Наведнікі Панікі ўзгадваюць, як «СаюзАнлайн» паставіў гандлёвыя намёты побач з Домам афіцэраў і тым самым парушыў інтымнасць месца. Да гэтага моманту яны ўспрымалі сваё існаванне на Панікоўцы як досыць інтымнае. І раптам усё змянілася: ты сядзіш, размаўляеш, а за тваёй спінай ўжо сядзяць людзі, ядуць, выпіваюць і на цябе глядзяць. Стала няўтульна. І гэта акурат адна з прычын, якая прывяла да знікнення Панікоўкі.
Андрэй: Гэта, мне падаецца, як раз пытанне бяспекі. Яна была парушана. На іх тэрыторыю прыйшлі нейкія іншыя людзі з іншымі мэтамі, гэтыя людзі ўспрымалі Панікоўку зусім інакш. Яны — не «свае», яны парушылі інтымнасць. І пытанне — як канструявалася гэта інтымнасць. Па-першае, гэта сама прастора (клёны, парк), па-другое — адсутнасць Іншага. Гэта як раз механізм выключэння з Панікі тых, хто не тру-ЛГБТ, або ўвогуле не ЛГБТ.
У гэтым сэнсе, мне падаецца, Панікоўка — як раз унікальнае месца, бо інтымную, прыватную прастору ў Мінску знайсці досыць складана: горад збудаваны пасля Другой сусветнай вайны, згодна з мадэрнісцкім праектам. Што было важна тады для гарадской архітэктуры, планавання — гэта вялікая колькасць адкрытай прасторы. Гэта здавалася важным у супрацьвагу старым гарадам, дзе вуліцы былі вузкімі, цёмнымі і таму досыць інтымнымі.
Думаю, што гэта акурат адзін з чыннікаў папулярнасці Панікі сярод альтэрнатыўшчыкаў і ЛГБТК. Гэта была прастора публічнага, дзе бяспечна тым, каго публічнасці як раз пазбаўлялі.
Никита: А у меня есть другое предположение. Вовсе не факт, что альтернативщикам нужна интимность. Ты ставишь себе полуметровый розовый ирокез — тебе его нужно показывать людям. Ценность Паниковки для «волосатых» состояла именно в том, что она находилась на пересечении всех дорог. Они занимали это место и делали его «своим», тем самым местом свободы, о котором выше сказал Николай. А как раз для ЛГБТ-тусовки интимность может быть желанна, но свобода и ощущение «своего места» важнее, пусть даже и в ущерб интимности.
Андрэй: Калі падагульніць сённяшнюю размову, то цікава, якія мы можам вылучыць чыннікі заняпаду Панікоўкі: інтэрнэт, памяншэнне бяспекі…
Наста: Я вылучыла тры: змяншэнне бяспекі, АМАП, столікі «СаюзАнлайна» — гэта ўсё вонкавыя прычыны. Калі яшчэ нават не выйшаў закон аб забароне распіцця спіртных напояў, — усё роўна людзі казалі пра тое, што пачаў падыходзіць АМАП і проста весці размовы: «А чаго вы тут сядзіцё? Навошта вам гэта трэба?» Пасля — унутраныя прычыны. Гэта прыход нейкага іншага пакалення, якое ўжо было не тым, не «сапраўдным», якое не падзяляла каштоўнасцяў сваіх папярэднікаў. І трэцяя аб'ектыўная прычына — гэта інтэрнет.
Никита: Потерял ли город от исчезновения Паниковки?
Наста: Я магу адказаць цытатай з інтэрв’ю. Людзі казалі: «Цяпер мне не патрэбная Панікоўка, я б туды болей не хадзіла, таму што перарасла. Але я б хацела, каб гэтае месца было. Мне было б спакайней».
Никита: Исчезновение Паниковки для самих участников той тусовки может и не быть чем-то особо драматичным. Функции этого места распределены по интернету, по клубам, закрытым пространствам. В конце концов, в этой комнате сейчас находится часть Паниковки.
«Но для города в целом отсутствие таких мест и возможности их возникновения — это проблема ощутимая и серьезная»
Получается, что нынешний Минск потерял открытость и спонтанность, которую давала, в частности, Паниковка: прохожий мог посмотреть на панков либо, ощущая себя панком, — присоединиться и попить пиво. Если где-то собираются представители ЛГБТ, то люди, проходя мимо этого места каждый день с работы домой, возможно, думают недобро, что вот гей-парад собрался, а потом привыкают и перестают обращать внимание. И получается, что простое распитие пива на лавке работает на избавление от ярлыка, и мир становится немножко лучше.
Дружелюбный город, город для людей, как мне кажется, это не только лавочки, клумбы и богато декорированные пластмассовыми кашпо уличные кафе — это в первую очередь пространство, в котором безопасно и комфортно чувствуют себя все жители: и «одинаковые», и «иные». Город, дающий уверенность в том, что твоя зона комфорта не заканчивается за дверью квартиры, а может распространяться и на публичное пространство.
* «Нюхаць шторы» — адзін з выразаў, што ўваходзіў у так званы «слоўнік Панікоўкі». Так казалі пра тых, што замест таго, каб тусавацца на Панікоўцы, збіраліся па кватэрах. «Тыя, у каго была свая жылплошча, збіралі ў сябе вялікія тусоўкі і «нюхалі шторы». Выраз меў негатыўную афарбоўку: «Ай, ну і сядзі сабе дома і нюхай шторы».