У суботу 20 красавіка адбылася прэзентацыя кнігі паэзіі Крысціны Бандурынай «Homo». Ці лёгка ў Беларусі выдаць мастацкую кнігу, у якой адкрыта расказвалася б пра гомасэксульнасць? Як пераплаўляць свой досвед у мастацтва? Чаму сродкі для выдання зборніка збіраліся праз краўдфандынг? Як нашыя тэксты змяняюць свет? Пра ўсё гэта — у інтэрв'ю з Крысцінай.
Пра «ЛГБТ-літаратуру»
Нашае літаратурнае балотца баіцца дакрануцца да якога-небудзь бруднага, з іх пункту гледжання, пытання: каб толькі не зачапіць тое, што можа бамбануць. З літаратуры, якая б адкрыта расказвала пра досвед ЛГБТ-чалавека, я ведаю толькі кнігу Насты Манцэвіч «Птушкі», а ўсё астатняе… Далей беларуская літаратура проста ідэальна цнатлівая.
У сусветнай культуры, асабліва ў кінематографе, існуе такі стэрэатып: калі ў сюжэце ёсць лесбіянка, то яна абавязкова памрэ. Альбо мёртвая лесбіянка, альбо ніякая. Беларуская літаратура не стала выключэннем: у нас ёсць раман «Смерць лесбіянкі». Не найлепшае ўваходжанне ў сусветны кантэкст. Калі ты бачыш, як цябе абязлічваюць людзі, якія не маюць да цябе ніякага дачынення, якія гнуць сваю гетэранарматыўную патрыярхатную лінію і думаюць, што яны чамусьці маюць права так пра цябе казаць, немагчыма трываць насамрэч. Хопіць гэтых смерцяў — трэба паказаць ім жывую.
Калі ты выходзіш тварам да людзей чытаць уласныя вершы, ты не бяздушны кавалак паперы, ты не посцік у інтэрнэце, ты чалавек. Яны бачаць, што ты жывая і існуеш. Мяне заўсёды здзіўляе тое, што так яны больш здольныя разумець і прымаць. Я ніколі не сутыкалася на сустрэчах з непрыняццем, нянавісцю, негатывам. Можа, таму што ў мяне смазлівы тварык і ім падабаецца на яго глядзець, гэта таксама цалкам не выключана! Але праз тое, што я ім падабаюся, яны прымаюць тое, што я ім кажу.
Як прадстаўніца ЛГБТ-супольнасці я асабіста не адчуваю дыскрымінацыі да сябе ні ў літаратурнай тусоўцы, ні падчас чытанняў. Мабыць, я да гэтага толькі рыхтуюся, усё чакаю, калі яно нарэшце будзе, таму што людзі вельмі асцярожна абмінаюць тэму гомасэксуальнасці. Калі ты пішаш пра любоў, яны пракаментуюць частку, дзе ты пішаш пра бацькоў, дзе ты кажаш пра сяброў, а часткі пра каханне да жанчыны быццам не існуе. Быццам ты нічога не пісала, быццам яны на пэўны адрэзак часу аслеплі. «Так, мы надрукуем гэтыя вершы», — але водгукаў на іх ніякіх. Дыскрымінацыі няма, але ёсць заплюшчванне вачэй.
© Фота Сяргея Ткача Пра ўласны зборнік
Можа падацца, што ты стаіш з выцягнутай рукой і просіш «дайце мне грошай», калі прыходзіш на краўдфандынг. Але для мяне краўдфандынг — сацыялагічнае даследаванне, якое вызначае, ці трэба гэта людзям. А калі ёсць попыт, то адразу бачна, што трэба рабіць.
Я вырашыла збіраць грошы на выданне зборніка праз краўдфандынг, таму што не хацела быць некаму абавязанай. Я не хацела перакладаць адказнасць за сваю кнігу на некага — ні на выдавецтва, ні на рэдактара. І ў тым жа «Пункце адліку» [кніжная серыя «Саюза беларускіх пісьменнікаў»] я таксама павінная была б лічыцца з іх магчымасцямі: іх бюджэтам, дызайнам, рэдактарам. Як рэдактарка я разумею, што рэдактар — гэта быццам «бацька» кнігі. Я хацела зрабіць зборнік на сваіх умовах — свая папера, свая вокладка, свой тыраж. І каб ніхто не дыктаваў, як і якім чынам я мушу гэта рабіць.
Зборнік называецца «Homo» з некалькіх прычынаў. Па-першае, я хацела зрабіць акцэнт на тым, што я чалавек — я ўмею адчуваць. Па-другое, мне падабаецца дваістасць гэтага слова, таму што важна, што я гомасэксуальны чалавек. Назва дае магчымасць закрануць пытанне сэксуальнасці і прамовіць тое, што не прынята прамаўляць увогуле.
Малюнак на вокладцы насамрэч некалі мусіў стаць маёй татуіроўкай, але так і не стаў. Я вельмі шмат чытала пра канцлагеры — пра нацысцкую сістэму і сталінскі ГУЛАГ. І мяне ўражвала сістэма метак, уражвала, як людзей сартавалі. Што ў чалавеку лічылася ці больш важным, ці больш ганебным — я не ведаю, як сфармуляваць гэта для сябе. Чалавек абясцэньваўся і зводзіўся да адной… функцыі? І калі б я трапіла ў тыя часы ў канцлагер, я насіла б чорны трохкутнік на сабе. Мне хацелася паказаць і праз візуальную частку, і праз літаратурную, як мы ставімся да людзей, абыходзімся з імі — «сартуем» іх. І да таго ж у мяне ёсць падсвядомае чаканне, што гэта ўсё можа паўтарыцца.
© Фота Сяргея ТкачаПра літаратурнае і ўсеагульнае
Калі хочаш сказаць пра нейкую з’яву, чым храновы верш? Тым, што ў нашай цнатлівай беларускай літаратуры прынятыя тры слупкі па чатыры радкі пра буслоў, жабак і валошкі? Я ніколі пра гэта не пісала і пісаць не буду.
У прынцыпе, калі ты маеш за плячыма вялізны досвед негатыву (эмацыйны і фізічны гвалт), калі табе трэба яго некуды выплюхваць, напісанне вершаў — гэта добрая тэрапія. Я спрабавала хадзіць да псіхолагаў, размаўляць з сябрамі, выпадковымі людзьмі, з людзьмі з тымі ж праблемамі. Для мяне гэта не працуе. Яно працуе толькі тады, калі я раблю гэта мастацкім тэкстам, калі я потым гэтым тэкстам дзялюся з іншымі. А калі ёсць адваротная сувязь, гэта ўвогуле проста шык.
У мяне вельмі дзіўна пабудаваная фантазія. Як і любы іншы чалавек, я магу ўявіць сабе што заўгодна, але прыдумаць сюжэт гісторыі, якой ніколі не было, не магу. Мабыць, таму, што мой бацька праз хлусню вельмі часта вымагаў у маці грошы на бухло. Менавіта таму, напэўна, я не магу расказваць гісторыі, якіх не было. У пэўным сэнсе я не пішу прозу, бо мае празаічныя тэксты напісаныя ад першай асобы і максімальна набліжаныя да мяне — гэта нейкія дзённікі, споведзі.
Я пісала пра ўласны досвед фізічнага гвалту, пра мае стасункі. Ёсць асобны верш для маці, ёсць асобны верш для бацькі, ёсць верш пра тое, як даводзіцца перажываць свае хваробы. Для мяне асаблівая частка — пра каханне: там я ўвогуле не мушу прыдумляць, там толькі тое, што было ў маім жыцці, што я пражыла сама.
Паэзія — гэта мая рэакцыя на тое, што адбываецца ў грамадстве і ў грамадстве са мной. Калі я яшчэ працавала ў школе, мяне адправілі на замену ў пяты клас на мову і літаратуру і не папярэдзілі, што там ёсць дзяўчынка, якая нічога не чуе. Я здагадалася, што яна нічога не чуе, па тым, як да яе ставіліся дзеці. Яны не хацелі з ёю кантактаваць, а яна з імі — хацела. І як бы яна ні спрабавала ім усміхацца, яны ад яе проста адварочваліся. Паколькі я сама не чую на адно вуха, мне гэта было асабліва балюча бачыць. І я нічога не магла з гэтым зрабіць. Мяне «насіла» дзень, пакуль увечары не напісаўся верш.
© Фота Сяргея ТкачаПра колы беларускай літаратуры
Гэта быў пачатак вайны ва Украіне. У мяне на той час была дзяўчына з Кіева. І для мяне гэта было вельмі вострае, вельмі балючае пытанне, таму што, па-першае, я паспела палюбіць гэтую краіну, прыязджаючы туды, а па-другое, яна ж там — там Майдан і ўсе гэтыя падзеі. І сказаць, што я баялася і перажывала — гэта не сказаць нічога. Я напісала вялізнае эсэ пра «зло» (пра войны, пра гвалт), і адправіла яго на конкурс «Экслібрыс», які праводзіў Саюз беларускіх пісьменнікаў. Тады ў склад журы конкурсу ўваходзіла Святлана Алексіевіч. Я прайшла ў фінал і дзякуючы гэтаму трапіла ў Школу маладога пісьменніка, якая навучыла працаваць са словам і прывяла ў колы беларускай літаратуры.
Беларускія літаратурныя колы адмаўляюць сістэму, але ўпарта яе капіруюць. Ёсць саюзы, тусоўкі, якія нагадваюць хутчэй клубы «для сваіх»: ранжыраванне прывілеяў, сфер уплыву, цікавасцяў. Яны вельмі дзіўна падзяляюцца па ўзросце. Яны спрабуюць суіснаваць, але гэта такія ненадзейныя спробы, ведаеш... Усё трымаецца на некалькіх людзях, якіх могуць дыпламатычна наладжваць стасункі. Але калі я назіраю за гэтым, здаецца, вось-вось, яшчэ трошкі — і бамбане.
Ты прыходзіш у літаратурныя колы, ведаючы імёны, якія табе называлі ў школе, ва ўніверсітэце на філфаку — і цяпер ты бачыш іх у твар, ты размаўляеш з імі. Гэта перыяд захаплення. А пасля сталееш, знаходзішся там больш працяглы час, бачыш не толькі паверхню — і ад гэтага ванітуе. Я не люблю беларускія літаратурныя прэміі. Гэта яскравы прыклад булгакаўскага «кватэрнага пытання». Нагадвае клапоўнік, дзе мітусяцца за кожную капейку, за рэгаліі, за гучныя імёны. Госпадзе, колькі табе патрэбна статуэтак, каб ты наеўся нарэшце?! Гэта апускае на зямлю і расчароўвае.
У нашым балотцы робяць выгляд, што ў нас літаратура цнатлівая, узнёслая, чыстая. А калі жыццё іншае? Прыходзяць новыя пакаленні, якія адмаўляюцца гуляць у гэты фарс. Я не хачу рабіць выгляд, што ўсё цудоўна.
Калі ты пішаш «прабачце, сябры, але хранова», то табе кажуць, што ў цябе «пахмурная» паэзія, сумная паэзія, «хопіць гэтай чарнухі, давайце пра сонейка-кветкі». І маё самае любімае: «Вы ж такая маладая, вы ж такая прыгожая, адкуль у вас усё гэта?» Ёб вашу маць, а маладыя і прыгожыя што, не жывуць? У маладых і прыгожых не бывае херова?
Ці гэта пытанне, хто каго? Прыйшлі маладыя-дзёрзкія, вырашылі, што яны ўсё могуць змяніць. Дзёрзкім закруцілі гайкі і сказалі «давайце назад». Таму яно рана ці позна бамбане. Бо колькі можна?
© Фота Сяргея ТкачаПра правы
Паколькі я чалавек-несправядлівасць-трэба-выкараняць, то правы чалавека і іх абарона трапляюць у сферу маіх інтарэсаў. Я ведаю, што ніколі не стану актывісткай, якая будзе хадзіць на выбары і назіраць галасаваннем ці хадзіць па судах. Але я магу казаць пра несправядлівасць і дыскрымінацыю іншым шляхам, што я, у прынцыпе, і спрабую рабіць. «Беларуская праваабарончая школа» ў Вільні дала мне вельмі карысны досвед — паставіла на месца праваабаронцы і на месца ахвяры. Яна нават прымусіла мяне паставіць сябе на месца ката — і гэта проста трындзец.
Школа Руху «За свабоду» здарылася праз два гады пасля гэтага. Гэта быў такі моцны ўдар па галаве! Нас вадзілі па шматлікіх польскіх афіцыйных установах, мы пабывалі ў польскім Сейме, у адміністрацыі раёна Бяляны. Мы сустракаліся з рознымі палітыкамі, з людзьмі, якія робяць «Белсат» «Белсатам». Гэта магчымасць паглядзець на Беларусь з адлегласці, магчымасць параўнаць грамадствы. Я не магла ўявіць, што людзі так цесна звязаныя з рэлігіяй, што для іх гэта так важна. Але разам з тым гэта больш свабоднае грамадства. З аднаго боку, догматы рэлігіі, а з іншага — яны могуць пікетаваць, танчыць. Рызыкоўна, як і ў нас, але можна трымацца за рукі дзяўчатам, хлопцам. І я хацела б жыць гэтаксама тут.
Святлана Курганава для MAKEOUT
