Сёння гэтым тэкстам, асабістымі гісторыямі і аповядам пра кампанію «Справа Пі_» мы хочам яшчэ раз прыцягнуць увагу да праблемы злачынстваў на глебе гамафобіі і трансфобіі.
Прадстаўніца ініцыятыўнай групы «Ідэнтычнасць і права» Наталля МанькоўскаяУпершыню я стала займацца справамі пацярпелых ад злачынстваў на глебе гамафобіі амаль пяць гадоў таму. Акурат тады ў публічнай прасторы стала вядома пра «падстаўныя спатканні», калі маладых людзей спецыяльна «вылаўлівалі». Патэнцыйныя злачынцы знаёміліся з імі на сайтах знаёмстваў, каб прынізіць, збіць, зняць на відэа, а пасля гэта відэа распаўсюдзіць. Усё гэта адбылося з хлопцам Віталём Гуляком. Гэта быў першы выпадак у Беларусі, калі гомасэксуальны чалавек адкрыта прызнаў, што стаў ахвярай гамафобіі. Гэта была першая такая публічная справа. І мяне цешыць, што ў нас з ім атрымалася пакараць злачынцаў.
У мяне, вядома, былі чаканні, што цяпер мы зможам дамагчыся таго, што міліцыя будзе адэкватна ставіцца да ахвяраў, што незалежна ад уласнай перадузятасці справы будуць раследавацца, што паступова гэтая хваля пойдзе на спад, што злачынцы будуць баяцца так рабіць. На самой справе — не баяцца, людзей працягваюць збіваць. Але мяне цешыць, што хваля публічнасці не спадае. Прынамсі, інфармацыі пра гэта стала больш.
Я часта чую, у тым ліку ад актывісцкай і праваахоўчай супольнасці, што — вось, стала больш гвалту, больш злачынстваў. Не стала. У 90-я гады людзей збівалі з асаблівай жорсткасцю — душылі, забівалі ў кватэрах… І пра гэта ніхто не ведаў. Міліцыя з гэтым нічога не рабіла. Нават вышэйшае кіраўніцтва МУС адкрыта гаварыла: «У нас тут не расследавана забойства нармальных людзей, мы гэтым займацца не будзем». Цяпер яны, вядома, так не кажуць. Цяпер яны кажуць, што такіх злачынстваў няма. «А калі ёсць, то мы, натуральна, будзем расследаваць, як усе астатнія». Прынамсі, так яны нам кажуць у справаздачы, якая была пададзеная ў камітэт па правах чалавека.
Сваімі асабістымі гісторыямі падзяліліся Яўген і Андрэй – хлопцы, якія сталі ахвярамі гамафобіі і трансфобіі.
Музыка, журналіст, ЛГБТ-актывіст, адкрыты ФтМ-трансэксуал Яўген ВялькоНекалькі гадоў назад, калі мне было 16 ці 17, мяне пабіў мой дзядзька. Гэта адбылося, таму што мая маці зрабіла камін-аўт як бісэксуалка, пасля гэтага зрабіў камін-аўт я — спачатку як негетэрасэксуальная дзяўчына, пасля ўжо пачаў адкрыта казаць пра тое, што мая гендарная ідэнтычнасць адрозная ад той, што была прыпісаная мне пры нараджэнні. Праз гэтыя камін-аўты адносіны ў маёй сям’і да мяне і маёй маці рэзка змяніліся. І мы дагэтуль (я, маці, яе партнёрка) знаходзімся ў стане ўсё яшчэ вялікага канфлікту з сваёй сям’ёй і не адчуваем сябе ў бяспецы пасля таго выпадку. Мы вельмі доўга адстойвалі сваё права на нашу жыллёвую плошчу, якой нас спрабавалі пазбавіць, матывуючы гэта тым, што мы нясем пагрозу, таму што я і мая маці «вычварэнцы», «сябруем з вычварэнцамі» і «хочам нашкодзіць нашай сям’і». Як аднойчы сказала мне і маёй маці бабуля, што ў яе «больш няма дзяцей і ўнукаў». І яна больш не хоча мець з намі нічога агульнага.
Гэтая сітуацыя нашмат пагоршылася, калі я пачаў займацца ЛГБТ-актывізмам. Я не хачу маўчаць пра тое, што са мной адбылося. Я хачу, каб такія гісторыі не замоўчваліся і не спускаліся на нейкія іншыя прычыны — як проста абрабаванне, ці проста бойка… Гэта злачынства, накіраванае супраць пэўнай групы, і пра гэта трэба гаварыць.
«Я хачу гаварыць пра тое, што я спазнаў гвалт праз тое, што мая маці кахае жанчыну, і праз тое, што я адношу сябе да іншай гендарнай ідэнтычнасці, чым прадугледжвае мой акушэрскі пол. Я хачу гаварыць пра гэта, і я не хачу, каб іншыя пра гэта маўчалі»
АндрэйЯ таксама стаў ахвярай гамафобіі. Гэта быў менавіта фізічны гвалт. Я стаў ахвярай «падстаўнога спаткання». Восенню, у канцы кастрычніка, я пазнаёміўся ў інтэрнэце з хлопцам. На той момант мне было 18 гадоў, і як высветлілася пазней, хлопцу было 17. Мы пачалі перапісвацца і праз некаторы час вырашылі з ім сустрэцца. Калі мы сустрэліся, ён быў не адзін, з ім было яшчэ чалавек пяць, усе яны былі ў медыцынскіх масках. Яны адразу мяне схапілі, павялі падалей ад людзей, пачалі мяне абражаць, пару разоў вельмі моцна ўдарылі ў твар. Яны здымалі ўсё на відэа, усяляк мяне абражалі, прыніжалі, праводзілі пэўнага кшталту «інтэрв’ю» — пыталіся пра тое, хто я, навошта я гэта раблю, чаму я такі. Пасля яны ўзялі нажніцы і пачалі абразаць мне валасы, казалі, што я «падобны на бабу» і што трэба неяк мяне «ачалавечыць». Калі яны скончылі мяне стрыгчы, то сказалі, каб я бег. Пасля чаго я звярнуўся ў ініцыятыўную групу «Ідэнтычнасьць і права». Мяне пераканалі напісаць заяву ў міліцыю, што я і зрабіў. Стаўленне міліцыі да маёй сітуацыі было вельмі розным. Следчая, якая вяла маю справу, шчыра лічыла, што ў гэтай сітуацыі вінаваты я. Таму што мне ж 18 гадоў, а яму 17. То бок я яго спакусіў. «Ён жа яшчэ дзіцёнак». «Яны не разумелі, што рабілі». Яна дала мае кантакты, у тым ліку мой адрас, бацькам гэтых дзяцей. Яны звязаліся з маімі бацькамі, якія пра гэту сітуацыю нічога не ведалі. Расказалі ім, папрасілі іх неяк паўплываць на мяне, каб я забраў заяву. Казалі, што гатовыя заплаціць вялікія грошы, абы ў іх дзяцей не было праблемаў. Пагражалі, што ў мяне могуць быць праблемы з вучобай. Гэта было жахліва, таму што яны прыйшлі без запрашэння, проста заявіліся да мяне і ўсяляк спрабавалі замяць гэтую справу. Праз некалькі дзён мяне выклікала следчая для паўторных паказанняў. Асноўныя пытанні, якія яна задавала, былі: «Як ты да гэтага прыйшоў?» І гэта была афіцыйная дача паказанняў! «Як ты да гэтага прыйшоў? Чаму бацькі цябе не лечаць? Калі б я была тваёй маці, я б цябе куды-небудзь адправіла. Ты не крыўдуй, але ты сам вінаваты. Гэтыя хлопцы зрабілі дрэнна, на іх заведзеная крымінальная справа, але ты ж разумееш, што гэта ты ініцыятар канфлікту. Таму што ім 17 гадоў, а табе 18. Ты паўналетні, а ён — не. На табе ляжыць уся адказнасць».
Я разумеў, што ад мяне не адчэпяцца. А я, напэўна, не такі ўжо і адважны. Таму я вырашыў напісаць хадайніцтва пра спыненне справы па прымірэнні бакоў. Вядома, іх бацькі вельмі абрадаваліся, і следчая таксама сказала, што я зрабіў правільна, што «не зламаў дзецям жыццё».
Цяпер, калі я ўсё гэта абдумваю, то думаю, што, магчыма, я зрабіў памылку. Таму што спасылацца на тое, што яны не ведалі, толькі праз тое, што ім 16-17 гадоў — гэта ненармальна.
«У любым узросце трэба ўсведамляць, што ты робіш. І нават 8-9-гадовыя дзеці павінны ведаць, што наносіць шкоду іншаму чалавеку нельга»
Летась на сайце MAKEOUT выйшаў матэрыял пра яшчэ адно злачынства на глебе гамафобіі — хлопца жорстка збілі ва ўласнай кватэры. Справа ў выніку дайшла да суда. Аўтарка тэксту Дар’я Трайдан хацела спачатку надрукаваць яго ў мясцовай Гродзенскай газеце, але рэгіянальная газета адмовілася друкаваць тэкст, таму што «яны ўжо рабілі публікацыю пра ЛГБТ-супольнасць і атрымалі шмат негатыўных лістоў ад чытачоў». Рэдакцыя баялася, што такая публікацыя можа нарабіць шкоды выданню, «таму што ў тэксце ёсць пазіцыя абароны правоў ЛГБТ».
«Справа дайшла да суда. Прысуд быў абвінаваўчым, але дастаткова мяккім, што дзіўна, улічваючы скрайнюю жорсткасць тых, хто нападаў. Пракурор прасіў пяць гадоў пазбаўлення волі для кожнага, але ў выніку суд іх прыгаварыў усяго да пяці гадоў абмежавання волі з накіраваннем ва ўстанову адкрытага тыпу — так званая «хімія». Што цікава, пракурор падаў пратэст, але вырак пакінулі без зменаў. І ў судзе тыя, хто нападалі, — не тое, што не прасілі прабачэння, яны нават спрабавалі схіліць суд да таго, што тое, што ён гей, іх справакавала. Што ён сам вінаваты, толькі таму што ён гей. Зразумела, што яны адчувалі сябе ў праве так сябе паводзіць», — кажа актывістка праваабарончага праекту «Ідэнтычнасьць і права» Наталля Манькоўская.
Як рэагуюць праваахоўныя органы на сітуацыі, звязаныя з гвалтам у адносінах да ЛГБТ?
Яўген Вялько: Яны не ўсе пагалоўна агрэсіўныя і гамафобныя. Сапраўды, часам трапляюцца людзі, гатовыя цябе слухаць. Але справа ў тым, што канкрэтны чалавек, канкрэтны міліцыянт, канкрэтны ўчастковы ў гэтым пытанні фактычна нічога не вырашае. У маёй сітуацыі камунікацыя будавалася такім чынам, што «вось гэты канкрэтны міліцыянт» разумее нашу сітуацыю і спачувае, але заўсёды з агаворкай «але ж вы разумееце, як гэта будзе ўспрынята там», на нейкім абстрактным версе. Сам гэты міліцыянт нам не раіў пісаць заяву, таму што «ну, вы ж разумееце…».
«Вы ж разумееце, што лесбіянку не будуць абараняць у судзе. Вы ж разумееце, што трансэксуала не будуць абараняць у судзе»
У любой сітуцыі заўсёды будуць вінаватыя «яны». І вы ж разумееце, як вам пасля будзе з гэтым жыць. Любы зварот у міліцыю заўсёды цягне за сабой страх розгаласу. А калі гэта людзі закрытыя? Выносіць гэта на ўзровень праваахоўных органаў, на ўзровень заканадаўства было заўсёды вельмі складана. Інфармацыя пра мой выпадак, напрыклад, дайшла літаральна ва ўсе месцы, дзе я і мая маці маглі прысутнічаць, — гэта яе праца, гэта мой універсітэт, мая школа… Нават калегі маёй бабулі і майго дзядзькі даведаліся. Гэта распаўсюдзілася вельмі і вельмі хутка. У маёй маці пачаліся праблемы на працы. Калі яна звярталася да адміністрацыі па дапамогу па іншых пытаннях, ёй адказвалі: «Ну, вы ж разумееце, што мы не станем на ваш бок, бо мы ведаем, які лад жыцця вы ведзяце». Маці працуе ў музычнай школе, і калі ёй трэба было пацвярджаць вышэйшую катэгорыю як выкладчыцы, у камісіі знаходзіліся людзі, якія казалі: «Мы не хочам гэтага рабіць, таму што мы ведаем, які ў яе лад жыцця. Такі чалавек не павінен вучыць дзяцей».
Справа ж не ў тым, што мне было нанесена нейкае сур’ёзнае фізічнае калецтва. Гэта было класіфікавана як лёгкія цялесныя пашкоджанні. Але момант прыніжэння ніхто не разглядаў. Ніхто не цікавіўся тым, які след гэта пакінула. Калі з табой абыходзяцца як з другім гатункам, калі цябе «караюць», «выпраўляюць»… І робіць гэта твой родны дзядзька, які прыязджаў да цябе на дні народзінаў і дарыў лялькі... А цяпер для таго, каб зафіксаваць тваё «выпраўленне», здымае тваё збіццё на камеру свайго мабільніка. Гэта на самой справе страшна. Таму што гэты чалавек быў са мной заўсёды, ён быў часткай маёй сям’і, а цяпер я бачу перад сабой чалавека, які толькі што мяне пабіў і здымае гэта на камеру. У гэты момант я разумеў, што ніхто не будзе мяне абараняць. Калі пасля прыехала міліцыя, ён нават не адмаўляў, казаў — гэта падлетак, якога трэба навучыць, бо «яны могуць нанесці шкоду». «Яны вінаватыя». Яны — гэта я і мая маці.
«Гэта сапраўды цяжка патлумачыць, якая шкода наносіцца, калі ты разумееш, што не можаш класіфікаваць гэта злачынства як штосьці цяжкае, таму што на табе не знайшлі пераломаў»
Давялося забраць заяву, і я дагэтуль шкадую. Мая маці папрасіла мяне забраць заяву, таму што бабуля ад імя дзядзькі паабяцала нам размяняць кватэру і раз’ехацца — і маці палічыла гэта выйсцем з той сітуацыі пастаяннага цкавання і ганьбы. Я бачыў, як ёй цяжка, і на той момант падумаў, што, магчыма, гэта сапраўды выйсце, і пагадзіўся. Размена нам так ніхто і не даў, мы ўсё яшчэ жывем у той самай сітуацыі. Пра тое сваё рашэнне я шчыра шкадую. Але для мяне гэта будзе ўрокам, што маўчаць не трэба, такія справы трэба даводзіць да канца.
Андрэй: Калі я падаваў заяву, міліцыянт, які яе прымаў, нармальна паставіўся. Следчы, які спачатку вёў маю справу, нават сам звяртаўся ў пракуратуру, хацеў даць ім артыкул «пагроза забойства», таму што было відэа. Ён быў шакаваны гэтым відэа, і яго калегі таксама — яны званілі ў школу, паведамлялі дырэктарам, вадзілі па ўсялякіх камісіях. Гэтая частка нашых праваахоўных органаў мяне вельмі радуе, таму што яны сапраўды не дзеляць людзей на «нармальных» і «ненармальных». І робяць усё, што ад іх залежыць. Але калі ў выніку была заведзеная крымінальная справа, нас усіх апрошвалі іншыя следчыя. І следчыя, якія апытвалі мяне, акрамя таго, што тычылася справы, запытвалі, ці ўжываю я наркотыкі (ну, «ты ж гей, вядома, ты павінны ўжываць наркотыкі»), запытвалі пра маё асабістае жыццё… У прынцыпе, абсалютна ўсе следчыя, незалежна ад таго, як яны да мяне ставіліся, былі ў шоку ад таго, што зрабілі тыя хлопцы. Яны казалі — так, мы цябе не любім, але і яны дрэнна зрабілі. Мы пакараем іх, але і ты зразумей, што ты таксама тут вінаваты. Следчая нават спытала ў мяне, ці раскайваюся я, што пазнаёміўся з гэтым хлопцам, ці раскайваюся я, што я яго «спакусіў».
Праз тое, што яны непаўналетнія, на ўсіх вочных стаўках з імі павінны былі быць адвакаты, бацькі і педагогі. Іх твары трэба было бачыць. Асабліва твары бацькоў. Яны глядзелі на мяне з такой нянавісцю. Яны шчыра верылі, што праз мяне на іх дзяцей цяпер заведзеная крымінальная справа, што менавіта я вінаваты, што ў іх дзяцей праблемы. На мае словы, што гэты хлопец сам са мной пазнаёміўся, сам ініцыяваў дыялог, яны ніяк не рэагавалі, казалі, што — ну, ён жа дзіця, ён не разумее, яму ж 17 гадоў, ён жа яшчэ маленькі. Я ім кажу: «Я толькі на год за яго старэйшы, чаму вы ў такім разе лічыце мяне дарослым?»
На мяне таксама напісалі заяву пра сэксуальныя дзеянні ў адносінах да гэтага хлопчыка. І толькі калі гэтая заява правалілася, яны вырашылі задобрыць мяне, прапануючы грошы. У самым канцы, калі была вочная стаўка, і следчы запытаўся: «А навошта вы яго стрыглі?», яны сказалі: «Проста так». «А навошта пабеглі за ім? Навошта ўвогуле ўсё гэта рабілі?». «Мы хацелі з ім пагаварыць, даведацца, як ён стаў геем». Адвакатка хлопца, з якім я перапісваўся, ужо пасля таго, як ён выбачыўся, запытала ў яго: «Навошта ты гэта зрабіў? Ты ж разумееш, што на злачынцаў трэба пісаць заяву. Іх павінны караць праваахоўныя органы, а не самасуд». Я сяджу, слухаю і думаю: «Чаму яны лічаць мяне злачынцам?»
© Фотаздамак з закрытага паказу фільма «Мой сябар Мэт Шэпард» 31.05.2017«Калі б я ведаў, чаго мне гэта будзе каштаваць, я б ніколі ў жыцці не пачаў гэтага рабіць» *
* гэта інтэрв’ю было запісанае ў красавіку мінулага года, з тых часоў каманда кампаніі «Справа Пі_» змяніла склад, аднак мы вырашылі пакінуць інтэрв'ю такім, якім яно было зроблена год таму.
У размове прымаюць удзел прадстаўніца ініцыятыўнай групы «Ідэнтычнасьць і права» Наталля Манькоўская, каардынатар кампаніі «Справа Пі_» Андрэй Завалей, дызайнер кампаніі Ігар Юхневіч.
Як у вас з’явілася ідэя кампаніі? Як вы самі яе бачыце?
Ігар Юхневіч: Гэта кампанія — адказ на тыя падзеі, што адбываюцца ў рэальнасці. Таму, напэўна, няправільна казаць, што хтосьці яе прыдумаў... Хтосьці прыдумаў назву. Хтосьці прыдумаў шэраг падзеяў у межах кампаніі, але сам праект — з’явіўся. Яго не можа не быць, таму што адбываецца тое, што адбываецца. Я думаю, калі б не Андрэй, ці калі б не мы, то хтосьці іншы гэта б рабіў.
Наталля Манькоўская: Калі памёр Міша, праз некаторы час мы сабраліся разам — усе тыя, хто быў абураны гэтай сітуацыяй і хацеў бы штосьці рабіць. Гэта было напрыканцы 2015 года. Зразумела, што мы ўсе былі вельмі злыя. Было вельмі шмат пачуццяў і шмат інтэнцый. Але ва ўсіх было пытанне: «А што мы можам зрабіць?» Таму што ўсё ўжо здарылася. Чалавек памёр. Гэтаму чалавеку мы наўрад ці можам дапамагчы, хіба што толькі падтрымаць яго сям’ю… Але што мы можам зрабіць, каб злачынстваў на глебе нянавісці стала меней?
Каардынатар кампаніі «Справа Пі_» Андрэй ЗавалейУ мяне, вядома, ёсць адчуванне, што ўсё вельмі моцна зацягнулася. Мне падаецца, што настолькі шмат ужо ўкладзена высілкаў, так шмат часу прайшло з таго моманту, калі я пабачыў фільм і пачаў пасля планаваць кампанію, што мне здаецца, што павінна было ўсё змяніцца — увесь свет павінен перавярнуцца, праблема гамафобіі павінна быць вырашаная. Але ўсё нібыта стаіць на месцы… На самой справе, усё развівалася і развіваецца па эвалюцыйным шляху. Для мяне было заўсёды важна ўзважваць кожны крок і не пераскочыць нейкі этап — любая справа можа праз гэта разваліцца. Тут вельмі важна мець цярпенне і ўмець чакаць. Па-сутнасці, большая частка працы складаецца з чакання, планавання і нават нейкай асэнсаванай пракрастынацыі. На самой справе, гэта пакутліва эмацыйна — калі ты бачыш гэтую карціну і разумеш, што тое, чаго ты хочаш, будзе дасягнута вельмі няхутка. І ты мірышся з тым, што ідзеш нібы па пустыні.
У візуальным стылі кампаніі ёсць відавочная адсылка да творчасці Кіта Гарынга і да таго перыяду, калі ў ягоных працах з’яўляецца барацьба супраць дыскрымінацыі ахвяраў СНІДу. Чаму вы пайшлі менавіта ў гэтым накірунку ў візуалізацыі, і чаму, як вы думаеце, такая візуалізацыя з’яўляецца сёння ў Беларусі?
Дызайнер кампаніі «Справа Пі_» Ігар Юхневіч
Як вы самі разгортваеце назву кампаніі «Справа Пі_»? Што за ёй стаіць?
Ігар: Калі я паказваў людзям карцінкі і не тлумачыў увогуле што гэта, першае, што людзі думаюць — гэта «піздзец». Гэта адназначна першы тэг, які ўзнікае ў гэтым слове, і ён, у прынцыпе, сугучны. Таму што, ну, так, справа «піздзец». Херовы стан рэчаў. Ну, а далей — Пішчэўскі, підар, піск і г.д.… У сэнсе — піск, калі цэнзураванае, запікваюць… У назве ёсць адзін элемент, які вельмі добра працуе, але ён таксама цяжка даўся — гэта ніжняе падкрэсліванне пасля пі_, як заклік напісаць свой працяг гэтай фразы.
Андрэй: Справа Пі_ — гэта анаграма, дзе ў першую чаргу, вядома, зашыфраванае прозьвішча Мішы. Гэта справа Пішчэўскага. Што ідзе далей з гэтай анаграмай? Там усе словы вельмі дрэнныя... Гэта той прыём, які асабіста я збіраюся выкарыстоўваць. Панацэі не існуе, але я лічу, што метады, якія выкарыстоўваюцца, павінны быць рознымі. Мой свядомы выбар — называць сябе підарам, прысвоіць сабе гэтае слова. Калі хтосьці хоча мяне такім чынам абразіць, то ў іх проста больш няма зброі. Я не буду плакаць праз гэта. Я не буду крыўдаваць. Калі ласка, называйце мяне як заўгодна. Мне пляваць, як вы да мяне ставіцеся. Вы можаце думаць і казаць пра мяне як заўгодна. Калі ласка. Наперад.
Для мяне гэта вельмі важны эмацыйны аспект, таму што я ўсё жыццё жыў у страху перад гэтым словам, яно заўсёды было побач са мною, я ўвесь час баяўся — як бы хто не падумаў, як бы хто мяне так не назваў. І я разумею, што гэты страх мяне забіваў, гэта пастаянны ціск. Называючы сябе підарам, я пераадольваю гэты страх. Я не баюся, што вы мяне так назавяце, я — той самы підар, якога вы так ненавідзіце.
Гэты ланцужок, які выбудоўваецца — Справа Пі_, піздзец, Пішчэўскі, підар, запіківанне — акурат вельмі пасуе да пытання наконт этычных аспектаў самой кампаніі і таго, якім чынам пазбегнуць сітуацыі пэўнай апрапрыяцыі голаса Мішы, голаса яго сям’і, калі даволі правакацыйная кампанія будуецца праз яго персону і яго гісторыю… А з іншага боку — гэта таксама і кампанія памяці і, магчыма, у гонар Мішы. То бок вось гэтыя два вымярэнні выклікаюць пытанні этычнасці. Не этычнасці як нейкай маралі, але тым не менш этыкі ў тым сэнсе — як абыходзіцца з гэтым пытаннем. Цікава, наколькі вы гэта абмяркоўваеце? Як вы для сябе гэта вызначаеце і бачыце? Тым больш, улічваючы, што сам Міша быў закрытым чалавекам і публічна сябе не пазіцыянаваў як гомасэксуальны чалавек.
Наталля: З назвы «Справа Пі_», насамрэч, можа быць і не відавочным, што гэтая кампанія памяці Мішы. Але мне здаецца правільным помніць у гэтай звязцы пра Мішу, таму што замоўчваць нельга — чалавек памёр, таму што яго збілі, таму што ёсць гамафобія.
Я ўзгадвала на прэсавай канферэнцыі тых людзей, якія былі забітыя з асаблівай жорсткасцю праз гамафобію. Калі так званыя «рамонтнікі» мэтанакіравана йшлі, знаёміліся з геямі або прыходзілі на месцы сустрэчаў і забівалі людзей. Для мяне гэта кампанія таксама здаецца памяццю і пра гэтых людзей. Не толькі пра Мішу.
«Ёсць дзясяткі і сотні людзей, якія загінулі. І гэтыя злачынствы не расследаваныя ўвогуле»
Калі забойца Мішы хоць нейкае пакаранне атрымаў, то ёсць людзі, якія ўвогуле засталіся беспакаранымі. І пра гэта, мне здаецца, таксама важна казаць. Пра гэты прабел, які існуе, — у назве кампаніі (у якасці падкрэслівання), і ў грамадскай свядомасці.
Андрэй: Пытанне закрытасці Мішы акурат дае нам ясна зразумець, што ахвярай можа стаць кожны і кожная. То бок зусім не важна, якая ў цябе сэксуальная арыентацыя і гендарная ідэнтычнасць — хтосьці можа прыняць цябе за ЛГБТ-чалавека, і ты можаш памерці. То бок тут мы фармулюем вельмі дакладнае пасланне. Незалежна ад тваёй адкрытасці або закрытасці — ты ў небяспецы.
Ахвяра гамафобіі — гэта і я таксама. Я ўсё жыццё мог сябе запэўніваць, што гэта не так. Я казаў, што — не, мяне ж не пабілі, мяне не забілі. Мяне не прыніжалі публічна і г.д. То бок я заўсёды спрабаваў апраўдваць і казаць, што — не, таго, што са мной адбываецца, недастаткова, каб называць сябе ахвярай. Што ў мяне няма такога права. У мяне няма права гаварыць ад імя Мішы Пішчэўскага ці ад яго сям’і. Але я ўсё адно адчуваю ўсё гэта, я нібыта прайшоў праз гэта, і я з гэтым жыву, гэта і мой досвед таксама.
Якія новыя падыходы і інструменты вы выкарыстоўваеце або плануеце выкарыстоўваць у кампаніі «Справа Пі_»?
Андрэй: Я разумеў, што ніякія класічныя метады адвакацыі ў Беларусі не працуюць, асабліва што датычыцца тэмы ЛГБТ. Праблема настолькі маргіналізаваная і знаходзіцца ў цені, што ні самі пацярпелыя часцяком не маюць рэсурсаў гаварыць пра гэта, ні з боку СМІ няма разумення — яны не бачаць гэтую тэму цікавай або не ўмеюць яе правільна падаць. І атрымліваецца, што гэта проста цень, нябачная сітуацыя, якую ўсе навокал абясцэньваюць. Нават самі людзі, якія ад гэтага пакутуюць.
Для мяне адразу было відавочна, што трэба шукаць нейкія іншыя шляхі, нечаканыя рашэнні і крокі, штосьці, што можа выбіць з звыклага ходу рэчаў. Штосьці, што зможа разарваць шаблон, хаця б хоць неяк, каб у гэты разрыў мы патрапілі. Менавіта таму планаванне займае так шмат часу і так стамляе. Таму што зразумела, што выбіраць нейкія гатовыя інструменты заўсёды прасцей. Але атрымоўваецца, мы спрабуем міксаваць «традыцыйныйя» інструменты, фарматы (мерапрыемствы, паказ фільма, выстава, і г.д.) з новымі інструментамі ды стараемся падаваць іх у нязвыклым ракурсе.
Ігар: Па-сутнасці, кампанія — гэта ўсё адно крок насустрач таму, каб у чалавека з’яўляліся новыя асацыяцыі. Гэта захоп лексікі ў тым ліку. Калі ты бярэш слова «підар» і прысвойваеш яго сабе, тым самым змяняючы яго сэнс. Так адбылося з тым жа словам «квір», напрыклад. Словы змяняюць свой сэнс вельмі хутка. І гэта правільна. Я лічу адным з дасягненняў тое, што лексіка нарэшце захопленая. Гэта тое, што мяне больш за ўсё цешыць і чаго сапраўды дагэтуль не было ў Беларусі. Практыкі былі, але была праблема з тым, каб гэта сфармуляваць, прагаварыць. Першапачаткова кампанія павінна была называцца «За што памёр Міша?», што, я думаю, было б не так зручна абмяркоўваць нават у гэтым інтэрв’ю. Назва «Справа Пі_» была проста абароненая на першай сустрэчы. Я гэта ўсё схапіў, а пасля недзе тры месяцы мы ўсіх угаворвалі, тлумачылі, што лепей назвы прыдумаць немагчыма. Была вялікая інэрцыя, вялікае супраціўленне — у першую чаргу самой супольнасці супраць таго, каб рабіць такую назву.
Андрэй: Нашыя актыўнасці накіраваныя на прыцягненне ўвагі да праблемы злачынстваў на глебе гамафобіі і трансфобіі, але пры гэтым галоўным кансалідуючым элементам я бачу менавіта прысваенне сабе ідэнтычнасці, звязанай з траўматычным досведам, з маргіналізацыяй і са стыгмай. То бок мы ад яе не збягаем, а прысвойваем сабе. І кажам: «Ну, так, підар, і што далей, у чым праблема?» Па-сутнасці такая канцэпцыя абяззбройвае хэйтэраў, людзей, якія выкарыстоўваюць нянавісць у сваіх учынках і словах. Мы пазбаўляем іх гэтай зброі, якая нас раніць, таму што нам больш не баліць. Мы не збеглі, не абясцэнілі гэты боль, не сказалі, што гэта не пра нас, не схаваліся дзе-небудзь у чаканні пакуль усё скончыцца… Мы з гонарам выпрасталі спіну, узялі на сябе гэты ўдар і праглынулі яго, мы перажылі гэты боль. Так, гэта не жарт, не нейкая спроба сябе падмануць, гэта свядомая спроба праявіць канфлікт, які ў Беларусі знаходзіцца ў цені. У публічнай прасторы няма пацярпелых, няма тых, хто нападае, няма гамафобаў, няма ахвяраў… І натуральна, рэалізацыя гэтай канцэпцыі патрабуе ад супольнасці і ад людзей у гэтай супольнасці вялікай смеласці і рэсурсу. Зразумела, мы не заклікаем усіх так рабіць, таму што гэта пытанне бяспекі і эмацыйнага здароўя, але тым, хто адчувае ў сабе сілы вытрымаць гэта, мы будзем прапаноўваць выкарыстоўваць гэтую канцэпцыю.
Наталля: Не магу сказаць, што гэта нейкі радыкальна новы інструмент, але вельмі важна тое, што загучалі яшчэ раз, або ўпершыню, галасы тых, хто да гэтага не казаў, што яны сталі ахвярамі злачынства на глебе нянавісці. Ёсць і іншыя людзі, якія сталі ахвярамі, але яны пра гэта не кажуць, таму што для іх гэта усё яшчэ вельмі балюча. Я думаю, што асабістая гісторыя можа быць вельмі моцным інструментам і можа стаць рэсурсам для тых, хто пацярпеў. Я хацела б зрабіць адсылку да кампаніі #янебаюсясказаць, калі ахвяры сэксуальнага гвалту расказвалі пра свой досвед. Мне падаецца, пра гэта важна гаварыць. І я бачу, як мяняюцца тыя людзі, з якімі я працавала за апошнія гады як праваабаронца. Як яны выходзяць з той зачыненасці, пачуцця сораму праз тое, што з імі адбылося, і абвінавачванняў саміх сябе...
«І тут ёсць адзіны лек ад гэтага — расказваць пра свой досвед. Калі ахвяраў так шмат, можа, гэта нашае грамадства патрабуе нейкай тэрапіі? Гэтая кампанія надае голас тым, хто дагэтуль быў прымушаны маўчаць»
Ігар: У маім светаўспрыманні мы ўсе ідзем па лінейным маршруце да эвалюцыі. Пытанне толькі ў хуткасці і ў тым, наколькі ты супраціўляешся. То бок ты можаш прымаць свет такім якім ён ёсць. І быць уважлівым, бачыць тое, што адбываецца, рэагаваць на гэта. А можаш пабудаваць сабе здаравенны плот, трохметровы, і жыць у гэтай каробцы. І запэўніваць сябе і іншых, што нічога не адбываецца. І магчыма, адзінае, што мы цяпер робім арыгінальнага, — сапраўды з новай інтанацыяй падымаем гэтую тэму. І гэта проста ўкідванне джоулей у гэты эвалюцыйны маршрут.
Пасля паказу фільма падчас дыскусіі гучала меркаванне, што слоган «народ супраць гамафобіі» няўдалы, што лепей прыдумаць штосьці іншае з пазітыўным пасылам, што лепей казаць, што мы «за ўсё добрае», а не супраць чагосьці… Чаму для вас важны менавіта такі слоган? Чаму важна падкрэсліваць, што гэта кампанія менавіта супраць гамафобіі і злачынстваў на глебе нянавісці?
Ігар: Таму што яна супраць гамафобіі. Калі б гэта была кампанія «за любоў» — гэта было б трохі не тое.
Наталля: Важна заяўляць прама — не ўсім формам выяўлення сваіх перакананняў ёсць месца ў нашым свеце. Дакладна, няма месца гвалу, нянавісці, праяўленай у дзеяннях ці нават словах. Гэта кампанія супраць гвалту.
«Для некаторых думка, што людзей нельга біць, калі яны вам не падабаюцца, усё яшчэ занадта радыкальная. І мы хочам зрабіць яе менш радыкальнай»
Ігар: Мне здаецца, можна чалавека зрабіць не гамафобам. Я веру, што гамафобныя ўчынкі адбываюцца проста па нейкай дурной інэрцыі — ну, «прынята» сцябацца, і г.д. Часта людзі робяць гэта бяздумна, неўсвядомлена. У гэты момант унутры іх няма людзей. Унутры іх проста нейкі злы пёс. Чаму «народ супраць гамафобіі»? Маё меркаванне, што гэтая кампанія — рэакцыя на з’яву. То бок калі б не было з’явы, не было б і кампаніі. Адпаведна, вось чаму «супраць». Сіла дзеяння роўная сіле процідзеяння. Па логіцы, кампанія будзе набіраць магутнасць і абароты, таму што дзеянне, якое ідзе з боку гамафобіі, пакуль што несувымернае. Гэта проста перашкаджае жыць.
Андрэй: Як мы можам быць за ўсё добрае, калі нас забіваюць? Калі нас прыгнечваюць? Калі мы з’яўляемся людзьмі «другога гатунку»? Калі мы кожны дзень чуем жарты пра «підараў», а пасля нас за гэта забіваюць? Для мяне вельмі важна правесці гэтую рысу і сказаць, што я іншы. Не спрабаваць мімікраваць пад гэты гетэрасэксісцкі свет. Не казаць пра тое, што я такі самы харошы, як і вы. Не, я не такі самы. Я дэман, я бруд, я пачвара, якой не месца сярод “харошых” людзей… І тое, што я іншы, значыць, што я прымаю як факт тое, што я ўсё жыццё жыў у гэтым лайне, я ўсё жыццё ненавідзеў сябе, спрабаваў атрымаць чужую любоў, ухвалу і прыманне, спрабаваў даказаць, што я годны чалавек і г.д. І вось цяпер на гэтым месцы ў мяне стаіць тлустая кропка. Я нічога не збіраюся даказваць гэтай большасці. Я іншы. І іншым мяне зрабіла вашая нянавісць. Менавіта вашая нянавісць робіць мяне мацнейшым. Тое, што вы мяне б’яце, мяне не забівае. І нават калі вы забілі Мішу, то мы паўстанем у сто разоў мацнейшымі.
Вы кажаце, што хочаце выйсці з кола людзей, якія і так разумеюць, што гамафобія — гэта дрэнна, на больш шырокую аўдыторыю, сутыкацца з рознымі людзьмі... Як вам здаецца, як вас будзе бачыць гэтая аўдыторыя? Як напорыстых, злых і агрэсіўных, альбо ўсё ж такі неяк па-іншаму? Мы ж цудоўна ведаем усе гэтыя аргументы пра тое, што «вы тут злы агрэсіўны ЛГБТ-фронт», што людзі, якія кажуць пра гамафобію, пра злачынствы на глебе варожасці, пра мову варожасці і г.д., павінны быць проста нейкімі ўсепрымальнымі місіянерамі, добрымі, мяккімі і пухнатымі. Бясконца тлумачыць кожнаму і кожнай пра ўсё на свеце і ўсё ўсім прабачаць, разумець жыццёвыя абставіны ўсіх, кожнага і кожнай. А вы раптам кажаце, што — не, мы злыя, агрэсіўныя і не хочам!
Андрэй: Любое выказванне ў сваю абарону можа ўспрымацца як агрэсіўны жэст. І акурат абвінавачанні ў тым, што мы агрэсіўныя, выглядаюць недарэчна. Мы сядзім, як зайчыкі, у сябе на кухнях і часам можам што-небудзь пікнуць. І ў такім разе я таксама гэта бачу як правакацыю — ах, вы кажаце, што мы агрэсіўны фронт, тады паглядзіце, што гэта значыць насамрэч. Вось цяпер я на самой справе агрэсіўны, бачыце розніцу?
Нас абвінавачваюць у тым, што мы агрэсіўныя, калі ўсё, чаго мы хочам, — гэта мінімальная павага да сябе. І выходзіць, што я размаўляю з чалавекам на мове, якую ён ці яна ўвогуле зразумець не могуць. То бок гэта цалкам праблема перакладу. І каб вырашыць гэтую праблему, я хачу гаварыць на той самай мове, на якой гавораць мае апаненты. Гэта той прыём, які, мне здаецца, можа спрацаваць. Таму што прасіць «калі ласка, не крыўдзіце мяне, мне баліць» і г.д. не працуе. Таму што — «ну, а мне похуй», «у мяне ёсць прывілеі, я імі карыстаюся, ідзі ў жопу». Усё. На гэтым узроўні дыялог заканчваецца. Кажуць, што для размовы карысна сядзець у адной позе. Вось я і хачу прыняць тую самую позу, у якой сядзіць тыповы наш беларускі гамафоб. І толькі ў такім разе ён зможа увогуле распазнаць мяне як нейкага суб’екта для дыялогу. Я не баюся зваротнай агрэсіі, таму што я ўжо ў гэтым жыву. Я адкрываю любы матэрыял і чытаю пра тое, якое я чмо. Я ўжо жыву ў гэтым свеце. І мне трэба прыняць свет такім, якім ён насамрэч ёсць, і тое, што гэтая сістэма прыгнятае і не лічыць мяне за чалавека.
Слоган «Народ супраць гамафобіі» адсылае да таго, што гэта кампанія для кожнага і для кожнай, хто хоча далучыцца. Якія механізмы прадугледжваюцца? Як вы ўвогуле бачыце рэалізацыю гэтага дэвізу?
Андрэй: Слоган кампаніі — гэта канкрэтная правакацыя на айдэнтыку чалавека. Таму што ён задае пытанне: «Хто гэта — народ? Хто гэтыя людзі? Хто мае права гаварыць ад імя народа, і ў які момант я разумею, што я — гэта і ёсць народ?» І далей тут ёсць адсылка да юрыдычных практык, калі суд над злачынцам адбываецца ад імя народа. То бок народ — гэта мы, а гамафобія — гэта той суб’ект, якому мы прад’яўляем абвінавачанні. Адсюль паўстаюць іншыя пытанні: беларусы — талерантныя людзі або не? Хто такія беларусы?
Ігар: Самы просты спосаб далучыцца — гэта проста паставіць хэштэг #дело_пи. Калі ты бачыш, што хтосьці сутыкаецца з гэтай праблемай, то праяві любоў, дабро, клопат. Калі ты бачыш, што хтосьці акурат гамафоб і ён кагосьці пачынае троліць, то ты таксама можаш не маўчаць, выказацца: «Чувак, тое, што чалавек — гей, не робіць яго горшым». Таксама можна распаўсюджваць нашую інфармацыю. Я пастаянна ляплю налепкі.
Наталля: Важна памятаць, што кожны і кожная на сваім працоўным месцы можа штосьці рабіць незалежна ад сваёй прафесіі — ці то вы настаўнік, ці то псіхолаг, дызайнер, журналістка… Кожны можа штосьці зрабіць для таго, каб зменшыць гамафобію. Я прапаную, наколькі гэта магчыма, не маўчаць, выказваць сваё меркаванне, праяўляць сваю пазіцыю.
Андрэй: У нас ёсць буклеты з інфармацыяй пра злачынствы на глебе гамафобіі. Іх можна раздаваць сябрам-знаёмым, таксама можна пакідаць у грамадскіх месцах — кавярнях або арт-прасторах. Адзін з нашых інструментаў, як мы іранічна яго назвалі «агенты справы_пі» — гэта такі трошкі рамантычны і авантурны вобраз, калі ты сапраўды можаш рабіць нейкія простыя рэчы і пры гэтым адчуваць сябе часткай чагосці большага. Гэта таксама вельмі важна, што, для таго, каб быць актывістам ці актывісткай, або «агентам», не абавязкова рабіць штосьці вялікае, укладаць у гэта ўсё сваё жыццё… Часам дастаткова простых рэчаў. Як, напрыклад, наляпіць налепку ў прыбіральні. Пасля яе сарвуць, таму што яна камусьці не спадабалася, а ты налепіш яшчэ адну.
У нас таксама быў запушчаны флэшмоб #гэтаздарыласясамной, які заклікае дзяліцца ў сацсетках гісторыямі булінгу, гвалту, траўлі ў адносінах да сябе. Акрамя гэтага ў нас ёсць хэштэг #дело_пи, і мы заклікаем «агентаў» і «агентак» выкладаць фотаздымкі налепак і буклетаў у тых месцах, дзе яны іх наляпілі, пакінулі, і г.д. На цяперашні момант гэта ўсё. Але важна разумець, што, у прынцыпе, — гэта эксперымент. Дзе і якім чынам яно спрацуе, ведаць загадзя немагчыма. Але я вельмі спадзяюся на тое, што ёсць вось гэты «народ», нейкі канкрэтны чалавек або група людзей, якія скажуць — “о! каб падтрымаць кампанію, я хачу зрабіць тое ці іншае”, і проста гэта зробяць, ці прапануюць сваю ідэю. Абсалютна любая рэч, якая можа быць зробленая ў падтрымку кампаніі, — гэта супер-здорава. Гэта ініцыятыва для абсалютна розных людзей, якія хочуць уключыцца і штосьці рабіць.
Як зразумець, гэта інцыдэнт на глебе варожасці або не? Што можа стаць маркёрам гамафобіі і трансфобіі?
Наталля: На самой справе ёсць некалькіх простых маркераў гамафобіі. Часцей за ўсё — гэта гамафобная лексіка. Калі чалавека выбралі ахвярай менавіта па яго або яе меркаванай або рэальнай сэксуальнай арыентацыі. Напрыклад, як у справе Мішы. Ён ішоў з гей-клуба, ён мог бы быць любой арыентацыі, але адразу асацыюецца з ЛГБТ-супольнасцю. На самой справе ў злачынцы можа быць некалькі матываў — як часта бывае падчас падстаўных спатканняў, калі чалавека збіваюць, заадно яшчэ і абрабавалі. Але выбралі ахвярай, менавіта таму што ён гей. І хутчэй за ўсё, не будзе звяртацца ў міліцыю, таму што будзе баяцца, саромецца і .г.д.
У прынцыпе, ёсць такія рэкамендацыі для паліцыі — калі ёсць хоць нейкая зачэпка, хоць нейкі сумнеў, нейкае дапушчэнне, што тут ёсць матыў нянавісці, — расследуйце гэта як злачынства на глебе варожасці. Пасля ад гэтага можна будзе адмовіцца, калі будзе зразумела, што матыў абсалютна іншы. Важную ролю тут грае менавіта ўспрыняцце ахвяры. Калі пацярпелы ці пацярпелая ўспрымае гэта як злачынства на глебе варожасці — так яго і разглядайце. Лепей перастрахавацца, нават калі ў выніку выявіцца, што матыў быў іншы. Таму што матыў — гэта тое, што высвятляецца ў працэсе раследавання.
Як вы бачыце кароткатэрміновыя і доўгатэрміновыя вынікі кампаніі?
Андрэй: Доўгатэрміновая мэта вельмі простая: злачынствы на глебе гамафобіі павінны разглядацца дзяржавай, судамі і грамадствам як важная праблема. І пацярпелыя мусяць звяртацца ў праваахоўныя органы, якія іх будуць абараняць. Але для таго, каб гэтага дасягнуць, трэба зрабіць агромністую кучу дзеянняў. Першы і галоўны крок — гэта кансалідацыя ЛГБТ-супольнасці. Гэта ў першую чаргу асэнсаванне праблемы сярод нас саміх, разуменне, што мы з’яўляемся ўразлівай групай, што мы з’яўляемся сацыяльнай групай, што, танцуючы на вечарыне ў пятніцу вечарам, мы знаходзімся ў сітуацыі павышанай небяспекі… Гэта асэнсаванне, якое штурхае людзей да аб’яднання, вельмі важнае. То бок сумесны пошук рашэнняў, гатоўнасць узаемадапамогі, узаемавыручкі і адчуванне еднасці супольнасці.
Ігар: У межах кампаніі пакуль зроблена няшмат, але тое, што зроблена, — вельмі важна. Я думаю, што вялікі посьпех у тым, што ў прынцыпе гэта з’явілася ў грамадскім полі і цяпер будзе набіраць магутнасць. Мы пасеялі гэтае зерне. У плане доўгатэрміновай перспектывы, мне здаецца, адбудзецца наступнае: кампанія будзе набіраць рост, калі, вядома, мы будзем падкідваць у яе дроўцы. Будзе з кім змагацца, таму што стопудова будуць абураныя і г.д. Урэшце, грамадскасць нападзе на аўтараў ці прадстаўнікоў кампаніі, «укрыжуе» каго-небудзь. І вось калі яны зразумеюць, што яны зрабілі, тады адбудзецца нейкі катарсіс. І ўсе зразумеюць, што так — сапраўды, ізноў.
Наталля: Мне здаецца, што такое ўжо было.
Ігар: Было. І будзе яшчэ. Я жартую, вядома, але гэта адбываецца менавіта так. Проста ў большай ці меншай ступені.
Наталля: Нам патрэбныя добрыя антыдыскрымінацыйныя законы. Законы супраць злачынстваў на глебе варожасці. Іх не хапае. Нам патрэбная добрая міліцыя. Калі б нашая міліцыя праводзіла трэнінгі па самаабароне для ЛГБТ… Я думаю, што ўсе павінны мець права сябе абараніць. І калі яны сябе абараняюць, то трэба іх у гэтым падтрымліваць. Нас усіх.
У Беларусі працуюць некалькі арганізацый і ініцыятываў, да якіх вы можаце звярнуцца, калі сутыкнуліся з гвалтам або іншымі формамі дыскрымінацыі на глебе гамафобіі ці трансфобіі:
- «Справа Пі_» — кампанія барацьбы супраць гамафобіі ў гонар Міхаіла Пішчэўскага. Калі ты або твае знаёмыя сталі ахвярамі гамафобіі ці трансфобіі, пішыце на [email protected] або наўпрост праз форму адваротнай сувязі на сайце ці ў сацсеткі Кампаніі.
- «Community Centre» — цэнтр падтрымкі ЛГБТК+ людзей і іх блізкіх. Асноўным накірункам дзейнасці Цэнтра з’яўляецца псіхалагічная і юрыдычная дапамога.
- Ініцыятыўная група «Ідэнтычнасць і права» дапамагае ахвярам дыскрымінацыі і злачынстваў на глебе ЛГБТ-фобіі, у тым ліку, аказвае псіхалагічную падтрымку.
- Праваабарончы цэнтр «Вясна» спрыяе фармаванню грамадзянскай супольнасці, заснаванай на павазе да правоў чалавека, і аказвае праваабарончую падтрымку. http://spring96.org/be
- MAKEOUT — фемінісцкі антыдыскрымінацыйны праект, накіраваны на павышэнне бачнасці і ўзмацненне ЛГБТК-супольнасці. Мы дапаможам распаўсюдзіць інфармацыю і падзелімся неабходнымі вам кантактамі: [email protected]
Наста Манцэвіч для MAKEOUT
